علت وجود آیات متشابه در قرآن کریم
شفقنا – حوزه نوشت: امروزه یک سری آیات، به عنوان آیات متشابه بر قرآن تحمیل شده در حالی که این آیات در صدر اسلام بر وفق اسالیب و شیوههای متعارف عرب درج گردیده و خالی از هر گونه پیچیدگی بوده و هرگز ایجاد شبهه نمیکرد، امّا به تدریج بر اثر درگیری های عقیدتی و فکری که در میان گروههای مختلف […]
شفقنا – حوزه نوشت: امروزه یک سری آیات، به عنوان آیات متشابه بر قرآن تحمیل شده در حالی که این آیات در صدر اسلام بر وفق اسالیب و شیوههای متعارف عرب درج گردیده و خالی از هر گونه پیچیدگی بوده و هرگز ایجاد شبهه نمیکرد، امّا به تدریج بر اثر درگیری های عقیدتی و فکری که در میان گروههای مختلف مسلمانان رخ داده، سبب تشابه برخی از آیات قرآن گردید.
در مورد محکم و متشابه و فلسفه وجود آیات متشابه توضیح دهید.
قرآن کریم درباره «محکم و متشابه» بودن آیات خود، سه بیان دارد:
۱- برخی از آیات قرآن همه قرآن را «محکم» معرفی میکنند، مانند: «کتاب احکمت آیاته ثمّ فصّلت من لدن حکیم خبیر…»، قرآن، کتابی است که همه آیاتش محکم قرار داده شده است، سپس تشریح شده و از نزد خدای حکیم و آگاه نازل گردیده است(هود/۱).
۲- قسم دیگر، آیهای است که تمام قرآن را «متشابه» معرفی میکند «اللّه نزّل احسن الحدیث کتاباً متشابهاً مثانی …»، خداوند بهترین سخن را نازل کرده، کتابی که آیاتش همانند یکدیگر (متشابه) است و آیاتی مکرر دارد…(زمر/۲۳).
۳- آیهای که آیات قرآن را به دو قسم «محکم و متشابه» تقسیم میکند.
«هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هنّ ام الکتاب و اخر متشابهات فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأویله و ما یعلم تأویله الاّ اللّه والراسخون فی العلم یقولون آمنّا به کلّ من عند ربّنا و ما یذکّر الاّ اولوا الالباب»، او کسی است که این کتاب را بر تو نازل کرد که قسمتی از آن، آیات محکم است که اساس این کتاب میباشد و قسمتی از آن متشابه است، امّا آنهایی که در قلبهایشان انحراف است به دنبال متشابهات میروند تا فتنه انگیزی کنند، در حالی که تفسیر آیات متشابه را بجز خدا و راسخان در علم نمیدانند، (آنها) میگویند: ما به همه آن ایمان آوردیم، همه از طرف پروردگار ماست و جز صاحبان عقل متذکّر نمیشوند(آلعمران/۷).
مراد از اِحکام (محکم بودن) در آیه نخست این است که در آن هیچ نقص و بطلانی راه ندارد وهمه آیاتش استوار و غیر قابل خلل است و مراد از متشابه در آیه دوم یکنواخت بودن آیات قرآن است، در زیبایی اسلوب و شیرینی لهجه و قدرت خارق العاده در بیان حقایق و این در تمام قرآن یکسان میباشد.
و در آیه سوم، محکم و متشابه مقابل هم قرار گرفته است و آیات قرآن به دو قسم محکم و متشابه تقسم گردیده است.
محکم و متشابه در لغت
واژه محکم در اصل از «حکم» به معنای منع است و هنگامی که به باب «افعال» برده شود به معنای «اتقان و استوار و خلل ناپذیر» میآید و به همین دلیل به کلامی که در آن شبههای از لحاظ لفظ و معنی عارض نگردد و رسا باشد، محکم گفته میشود.
واژه متشابه در اصل از «شبه» به معنای همانند و نظیر یکدیگر بودن است و به دو یا چند چیز که از نظر کیفیت، نظیر یکدیگر باشند «متشابه» گویند.
محکم و متشابه در اصطلاح
برای محکم و متشابه تعریفاتی چند از جانب مفسران و دانشمندان علوم قرآن بیان گردیده که به تعریف مشهور اشارت میرود.
محکم آن است که دارای مفهوم معیّن و روشن باشد و در تشخیص مصداق و مفهوم آن تردیدی وجود ندارد امّا متشابه آن است که لفظ، دلالت بر مفهومی میکند که آن مفهوم در عین حال که معین و روشن است لیکن شبهه انگیز است، به عنوان مثال مفهوم آیه «الرحمن علی العرش استوی» این است که خدا بر روی تخت نشسته است، این مفهوم، روشن است در عین حال شبهه انگیز است و آن این که مگر خدا جسم است که بر روی تخت نشسته باشد.
برای محکم و متشابه تعریفهای دیگری شده که مورد مناقشه قرار گرفته و دارای اشکالات متعدد میباشند که از تحقیق و بررسی آنها صرف نظر میگردد.
راه شناخت محکم و متشابه
با توجّه به تعریف محکم و متشابه، روشن شد که هر آیهای که در مفهوم یا مصداق دارای شبهه باشد «متشابه» امّا اگر مفهوم آن معین و مصداق نیز مشخص باشد «محکم» است و به تعبیر دیگر، آیات محکم و متشابه هر دو از نظر معنای واژگان روشن است، امّا در فهم آیات متشابه، با شبهه و اشکال مواجه میشویم به خلاف آیات محکم.
در ضمن، این نکته نیز به دست میآید که، راه برداشت صحیح از متشابهات قرآن برگرداندن آنها به آیات محکمات است یعنی: آیات متشابه وقتی به آیات محکم برگشت داده شود تردید و شبهه آن برطرف میگردد، بنا بر این آیههای محکم، مرجع برای متشابهات هستند.
«بیان مواردی از آیات محکم و متشابه»
الف: آیات محکم
«یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم…»(نساء/۱)
«ولا تقربوا الزنا» (اسراء/۳۲)
«ولا تقتلوا النفس التی حرّم اللّه الاّ بالحق» (اسراء/۳۳)
«ولا تقربوا الفواحش» (انعام/۱۵۱)
«و ما ربّک بظلاّم للعبید» (فصلت/۴۶)
«حرمت علیکم المیته والدم و لحم الخنزیر…»(مائده/۳)
«لا یکلّف اللّه نفساً الاّ وسعها»(سوره بقره/۲۸۶)
و …
ب: آیات متشابه
«یدالله فوق ایدیهم»(فتح/۱۰)
«والسموات مطوّیات بیمینه»(زمر/۶۷)
«وجوه یومئذ ناضره الی ربها ناظره»(قیامت/۲۲)
«ولکن یضل من یشاء و یهدی من یشاء»(نحل/۹۳)
«وجاء ربّک والملک صفّاً صفا»(فجر/۲۲)
«الرحمن علی العرش استوی»(طه/۵)
«و ما رمیت اذ رمیت و لکن اللّه رمی»(انفال/۱۷)
و…
فلسفه وجود آیات متشابه در قرآن
فلسفه وجود آیات متشابه در قرآن، یکی از موضوعات شایان توجّه و در خور دقت است برای هر کس این پرسش مطرح است با وجود این که، قرآن کتاب نور و هدایت برای عموم مردم است پس چرا چنین آیاتی که پیچیده است و مردم در فهم آن به اشتباه میافتند و موجب سوء استفاده فتنهانگیزها میشود در قرآن آمده است؟
برای وجود آیات متشابه در قرآن اسراری ذکر شده است که به یکی از مهمترین آنها اشارت میرود:
الفاظ و عباراتی که درگفتگوهای انسانها به کار میرود تنها برای نیازمندیهای روز مره به وجود آمده است، امّا زمانی که از زندگی مادی پا فراتر گذاشته و از ما فوق ماده مانند خدا، روح، قیامت و… سخن به میان میآید، الفاظ موجود نمیتواند قالب آن معانی بلند باشد و نارسایی فراوان به وجود میآید، همین امر باعث به وجود آمدن بسیاری از آیات متشابه در قرآن کریم است، آیاتی مانند: «یدالله فوق ایدیهم و الرحمن علی العرش استوی و…» که دارای مفاهیم بلندی است و الفاظ در رساندن معنای آن قصور دارند، بنا بر این طبیعی است که آن مفاهیم بلند در قالب این الفاظ موجب تشابه خواهد بود.
قرآن در افاده معانی بلند خود، راهی را پیموده که هم برای عموم مردم جنبه اقناعی داشته باشد و هم دانشمندان را متقاعد سازد و این خود یکی از دلائل اعجاز قرآن به شمار میرود.
تذکر این نکته ضروری مینماید که امروزه یک سری آیات، به عنوان آیات متشابه بر قرآن تحمیل شده در حالی که این آیات در صدر اسلام بر وفق اسالیب و شیوههای متعارف عرب درج گردیده و خالی از هر گونه پیچیدگی بوده و هرگز ایجاد شبهه نمیکرد، امّا به تدریج بر اثر درگیری های عقیدتی و فکری که در میان گروههای مختلف مسلمانان رخ داده، سبب تشابه برخی از آیات قرآن گردید لذا گفتهاند تشابه در آیات قرآن اساساً دو گونه است، اصلی و عرضی.
تشابه اصلی آن است که آیهای به جهت کوتاهی لفظ و بلندای معنا به وجود آمده است امّا تشابه عرضی در آن دسته از آیات به وجود آمده که در آغاز، متشابه نبوده و مسلمانان با سلامت طبع و خلوص نیت با آن برخورد میکردند و معنا و مراد آن را به خوبی درک میکردند، ولی پس از به وجود آمدن مباحث جدلی و مسائل کلامی، هالهای از ابهام بر چهره برخی از آیات نشست و امروزه آن آیات در زمره آیات متشابه در آمده است.
برای پی بردن به دیگر فلسفه وجود آیات متشابه میتوانید به کتاب التمهید فی علوم القرآن، تألیف آیت اللّه محمدهادی معرفت مراجعه فرمائید.