نگاهی به رمز و راز شهر زیرزمینی بهار/ افسانه‌ای که به حقیقت پیوست

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- پروین قادری دانشمند: بهار یکی از شهرهای استان همدان است که با گستره‌ای معادل یک هزار و ۳۳۰ کیلومتر مربع حدود ۲.۷ درصد از وسعت استان همدان را تشکیل می‌دهد.

در کتب قدیم از شهر بهار به عنوان مرکزی آباد یاد شده به طوری که در اوایل قرن پنجم هجری که سلجوقیان پایتخت خود را شهر همدان قرار داده بودند؛ قلعه بهار، مرغزار قراتکین یکی از امرای سلجوقی بوده است که خرابی‌های قلعه در کوی قلعه شهر بنام «دولت قلعه سی» هنوز موجود است.

بهار در طول تاریخ چندین مرتبه مورد هجوم و حمله واقع شده است

بهار در طول تاریخ چندین مرتبه مورد هجوم و حمله واقع شده به طوری که در سال ۶۵۵ هجری، هلاکو خان مغول این شهر را ویران و قلعه را با خاک یکسان کرد.

ننه شکر پیر زن ۱۲۰ ساله اهل رسول آباد سفلی از توابع شهرستان بهار که هنوز هم در قید حیات هست روزگاری عنوان کرده بود در حمله روس‌ها به استان همدان، زنان را به محوطه‌ای زیرزمینی در منطقه صالح‌آباد می‌بردند تا به آنها آسیبی نرسد.

ننه شکر عنوان کرده بود «یادم هست روس‌ها که به منطقه ما آمدند ۷ ساله بودم و مادرم در حال نان پختن بود؛ وقتی پدرم شنید روس‌ها به روستا نزدیک می‌شوند آمد و به مادرم گفت نان را رها کن، روس‌ها ایران را گرفتند، عمویم همه ما دخترها و زن‌ها را به روستای صالح‌آباد که آن زمان روستای بزرگی نزدیک تاج‌آباد بود، برد و مخفی کرد.»

در شهرستان بهار و درست چند متر آن طرف‌تر از جاده اصلی همدان به سمت کرمانشاه و زیر یک زمین کشاورزی معمولی شهری زیرزمینی کشف شده که ادعای ننه شکر را تأیید می‌کند اما این روزها در حالی که احساس می‌شد صحبت‌های ننه شکر یک روایت افسانه‌ای است نشانه‌هایی از آن محوطه زیرزمینی پیدا شده که منطقه را در مرکز توجه قرار داده به طوری که در شهرستان بهار و درست چند متر آن طرف‌تر از جاده اصلی همدان به سمت کرمانشاه و زیر یک زمین کشاورزی معمولی شهری زیرزمینی کشف شده که ادعای ننه شکر را تأیید می‌کند.

دالان به دالان این شهر زیرزمینی که چند روزی از انجام فصل اول کاوش در آن می‌گذرد روایتگر بخش دیگری از تاریخ پر رمز و راز استان همدان است که تمدن و تاریخی کهن را در خود پنهان کرده است. برای رمز گشایی از این شهر زیرزمینی به سراغ سرپرست گروه کاوش مجموعه دستکند زیر زمینی رفتم و با وی به گفتگو نشستیم.

سرپرست گروه کاوش مجموعه دستکند زیرزمینی واقع در شهرستان بهار در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار مهر با بیان اینکه کاوش این دستکند از نهم تا سیزدهم خرداد ماه انجام و عملیات کاوش و حفاظت‌های اضطراری انجام شد، اظهار داشت: اکیپ کاوش با همکاری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینا کار را پیش می‌برد به طوری که دانشجویان به صورت آموزشی در این طرح همکاری داشتند.

محمد شعبانی با بیان اینکه اکیپ ما ۴ نفر کارشناس را شامل می‌شد و ۱۴ نفر نیز از طرف دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی در این برنامه ما را همراهی می‌کردند، اظهار داشت: در مجموع ۱۸ نفر کارشناس در این عملیات کاوش حضور داشتند و ۸ کارگر نیز مجموعه را همراهی می‌کردند

در طول کاوش ۶ فضا شناسایی و ۳ راهرو به دست آمد

شعبانی با بیان اینکه در طول کاوش ۶ فضا شناسایی و ۳ راهرو به دست آمد، اظهار داشت: راهروها طولانی بودند و فضاهای زیرزمینی را به فضاهای سطحی ارتباط می‌دادند.

وی با بیان اینکه مسیر رسیدن به فضاها از طریق این راهروها امکان پذیر بود، ادامه داد: علاوه بر آن داخل فضایی که شناسایی شد چند دریچه داشتیم که به نظر می‌رسد بیشتر کاربری هواکش داشته‌اند و فضاهای زیرسطحی را به سطح زمین مرتبط می‌کردند.

سرپرست گروه کاوش دستکند زیرزمینی واقع در شهرستان بهار با بیان اینکه یکی از فضاها دریچه‌ای دارد که احساس می‌کنیم این دریچه حالت چاهک مانندی داشته است، گفت: این چاه به دلیل اینکه پر از آب شده بود نتوانستیم فضاهای بعدی در امتداد این فضا را شناسایی کنیم و به همین دلیل فعلاً عملیات کاوش متوقف شده تا آب فروکش کند و بتوانیم فضاهای دیگری را در امتداد آن شناسایی کنیم.

شعبانی با بیان اینکه در حال حاضر به دلیل آنکه سطح آب بالاست و دریچه توسط آب پر شده نمی‌توانیم آن سمت فضا را شناسایی کنیم، اظهار داشت: عمق فضاهای کشف شده بین ۴.۵ تا ۵ متر است به طوری که از سطح پشته ای که فضاهای دستکند در آن ایجاد شده ۴.۵ تا ۵ متر تا زمین فاصله وجود دارد.

فضاهایی که روی آنها کار شده بکر نبودند و به دلیل آنکه دریچه‌ها باز بوده و مردم عادی توانسته‌اند وارد فضاها بشوند دستکاری شده است وی به توضیح داده‌های به دست آمده پرداخت و با بیان اینکه در این کاوش هیچ‌گونه داده استخوانی کشف نشد و تنها داده‌های استخوانی بسیار کوچک به دست آمد که نمی‌توان گفت اسکلت حیوانی و انسانی است، اظهار داشت: با مجموعه فضاهای شناسایی شده کاربری‌های مجموعه قابل بیان نیست و کاربری اصلی مجموعه نیز قابل تخمین زدن یا اظهارنظر نیست چرا که فضاهایی که روی آنها کار شده بکر نبودند و به دلیل آنکه دریچه‌ها باز بوده و مردم عادی توانسته‌اند وارد فضاها بشوند دستکاری شده است اما احتمال دارد در فصل‌های بعدی کاوش به فضاهایی بر بخوریم که بکر باشد و داده‌هایی از آنها به دست بیاید که به ما در مورد کاربری مجموعه اطلاعات بدهد اما در حال حاضر با یک فصل کاوش نمی‌توانیم در مورد کاربری این اثر اظهار نظر کنیم.

وی تاکید کرد: بر اساس فضاهای شناسایی شده و داده‌های به دست آمده از آن، احتمال می‌دهیم این دستکند در دوران اسلامی ایجاد شده باشد.

سرپرست گروه کاوش گفت: بر اساس کشفیات دستکند موصوف و بر اساس داده‌های سفالی که از این دستکند به دست آمده و نیز توجه به ۶ فضای کشف شده احتمال می‌دهیم دستکند مربوط به دوره اسلامی و به خصوص دوره قرون میانی اسلامی باشد که دوره سلجوقی و ایلخانی را شامل می‌شود.

وی با بیان اینکه تکه سفال‌های به دست آمده از سفال‌های شاخص آن دوران است، گفت: در کاوش‌های بعدی ممکن است به سفالینه‌هایی بر بخوریم که قدمت بیشتری دارند ولی بر اساس یافته‌ها احتمالاً دستکند مربوط به دوره ایلخانی باشد.

این معماری در واقع یک روستاست که دیوارهایش چینه‌ای است

وی در ادامه با اشاره به اینکه در این دستکند با دو نوع ساختار معماری روبرو هستیم که یکی ساختار معماری دستکند زیرزمینی و دیگری ساختار معماری روسطحی و دیواره‌های چینه‌ای است، گفت: این معماری در واقع یک روستاست که دیوارهایش چینه‌ای است.

شعبانی با بیان اینکه ما در یک فصل کاوش فقط یک قطعه خیلی کوچک و پاره دیواری از این روستا را شناسایی کرده‌ایم در حالی که ممکن است با یک روستای بزرگ روبرو باشیم، اظهار داشت: با یک فصل کاوش نمی‌توانیم در این خصوص اظهارنظر کنیم اما عکس‌های تهیه شده نیز نشان دهنده پاره دیواره‌هایی هستند که مربوط به فضای معماری سطحی است.

وی با بیان اینکه احتمال دارد این فضاهای معماری سطحی با دستکند زیرزمینی ارتباط داشته باشند و با دریچه‌هایی به دستکند مرتبط شوند، گفت: در این فصل از کاوش به این آثار بر نخوردیم اما ممکن است در فصل‌های بعدی بیشتر بتوانیم این موضوع را آشکار کنیم.

فصل بعدی کاوش زمانی اتفاق خواهد افتاد که آب دریچه‌ای که مسدود شده فروکش کند تا بتوانیم فضاهای بعدی در امتداد آن را شناسایی کنیم سرپرست گروه کاوش مجموعه دستکند زیر زمینی شهرستان بهار در ادامه با بیان اینکه اجرای فصل‌های بعدی کاوش نیازمند اعتبارات مالی است و در صورت تأمین اعتبار فصل کاوش از سر گرفته می‌شود؛ اظهار داشت: فصل بعدی کاوش زمانی اتفاق خواهد افتاد که آب دریچه‌ای که مسدود شده فروکش کند تا بتوانیم فضاهای بعدی در امتداد آن را شناسایی کنیم چرا که در حال حاضر به دلیل آنکه بارش‌ها زیاد بوده و در فصل بهار قرار داریم دریچه از آب پر شده و امکان بررسی فضاهای بعدی وجود ندارد.

وی با بیان اینکه در فصل اول کاوش تا جایی که ممکن بود پیش رفتیم که البته دلایل زمانی نیز در این کاوش دخالت داشت و تایم زمانی مجوز کاوش به پایان رسید، اظهار داشت: یکی از اصلی ترین دلایل توقف کاوش پر بودن دریچه از آب بود که همین باعث شد نتوانیم تشخیص دهیم فضاهای کشف شده ادامه دارند یا خیر.

شعبانی با بیان اینکه در فصل اول کاوش ۳۰۰ میلیون ریال هزینه شد اظهار داشت: خوشبختانه اهالی منطقه در زمان انجام کار همکاری داشتند که امیدواریم این همکاری تداوم یابد.

سرپرست گروه کاوش با بیان اینکه مجموعه کشف شده یک دستکند است که امیدواریم گسترده باشد، گفت: این دستکند در کنار مسیر و شاهراه اصلی همدان به سمت کرمانشاه قرار گرفته که امیدواریم فضاها شناسایی شود و کار مرمتی و حفاظتی بر روی آن صورت گیرد تا مردم منطقه از ظرفیت‌هایی که به واسطه یک مجموعه توریستی در آینده رقم می‌خورد استفاده کنند.

پرونده دستکندهای استان همدان در دست تهیه است

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان نیز در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار مهر با بیان اینکه پرونده دستکندهای استان همدان در دست تهیه است، گفت: این داشته‌ها به عنوان یکی از گزینه‌ها برای ثبت جهانی مطالعه و پرونده پس از تکمیل به میراث فرهنگی ارسال می‌شود.

احمد ترابی با بیان اینکه پرونده پیگیری ثبت جهانی تپه هگمتانه تهیه و پیش از این ارسال شده است، گفت: در حال حاضر پرونده دستکندها نیز در دست تهیه است.

وی با بیان اینکه در استان همدان چند دستکند وجود دارد که مطالعات ۳ تا ۴ مورد از دستکندها در دست اقدام است، گفت: البته دستکندهایی هم داریم که هنوز مطالعات آنها انجام نشده است.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان با بیان اینکه اعتبارات امسال برای انجام مطالعات دستکندها فعلاً به صورت قطعی اعلام نشده است، اظهار داشت: برنامه‌ریزی شده بود تا دستکند سامن برای بازدید عمومی مهیا شود که اقدامات در حال انجام است.

ترابی با بیان اینکه به زودی قسمتی از این دستکند برای بازدید عمومی مهیا می‌شود، گفت: دستکندهای استان همدان ظرفیتی برای جذب بیشتر گردشگر به استان همدان است.

طبق آنچه در مطالب نیز عنوان شده در دوره ایلخانی دشت همدان - بهار از سوی حکمرانان و اقوام مهاجم مورد توجه بوده و به همین علت دستکندهایی در نقاط مختلف آن ایجاد شده است و حال هر از چند گاهی با نمایان شدن نشانی از تمدن کهن همدان مانند سومین دستکند زیرزمینی شاید بتوان همدان را خاستگاه دستکندهای زیرزمینی ایران دانست.