مردمشناسی کوچ عشایر

پل خدا آفرین در ۱۴۰ کیلومتری مرکز چهارمحال و بختیاری قرار دارد و جاده باستانی دژپارت یا پلکانی لینج، طولانی ترین مسیر کوچ در ایران است که عشایر بختیاری از این پل زیبا اما سخت عبور می کند و گاهی به آب می زنند تا از رودخانه طغیانی گزستان به بازفت میانی در کوهرنگ برسند.

افراد معمولی که در کوهنوردی حرفه ای تجربه ای ندارند به سختی از این مسیر عبور می کنند اما در نهایت زیر پل خداآفرین یکی از زیباترین مناطق بکر ایران را می رسند که مردم محلی و عشایر کوچرو به آن “خدا آفرین ” می گویند و معتقند این پل را خدا آفریده است.

اگر کوچ عشایر بختیاری در یکی دو دهه اخیر دست خوش برزرگترین تحولات از جمله ماشینی شدن زندگی آنها شده است، اما در نهایت از نظر جامعه شناسی و مردمشناسی، کوچ همچنان کوچ است و نسل به نسل برای پدران از پسران مانند برنوها و پوست بُرها به ارث رسیده است.

در این یکی دو دهه برخی از ایل های کوچگرد اکنون یکجانشین شده اند و تنها به کوچ های کوچک درون مال رو آورده اند اما برخی همچنان این اکوموزه تاریخی را در دل زاگرس میانی حفظ کرده اند و از نظر جغرافیایی مردمشناسی از مهمترین بخش های کشور به حساب می آیند.

کوچ عشایر در دو فصل بهار و پاییز بسان اکوموزه ای طبیعی است که سبک زندگی عشایر را به نمایش می گذارد و حفظ هویت تمدنی کوچ از مهمترین راهبردهای مردمشناختی برخی از طوایف و ایل های کوچرو است.

تجربه کوچ در دل کوه، در میان آن همه صخره و سنگ، با پای پیاده، تاریخ ماندگاری یک ایل در فلات مرکزی ایران را رقم زده است که می تواند از نظر گردشگری اجتماعی بزرگترین ظرفیت برای چهارمحال و بختیاری باشد.

زاگرس، در باستان شناسی با نام اصلی ˈکر ˈشناخته شده است و کاووش های باستان شناسی این دیرینه کوه ایران، نشان می دهد که ˈکرˈ زادگاه اصلی اقوام کوچ رو ایران در دل تاریخ است.

ایلراه ˈ دژپارت ˈ و پل ˈ خدا آفرین ˈ نشان از تاریخی کهن از کوچ عشایر بختیاری در فلات مرکزی ایران دارد و حفظ این سنت شاید حفظ تاریخ یک سرزمین باشد.

بخشی از هویت تمدنی کوچ در بهار و بخشی در ابتدای پاییز رخ می دهد که کوچ فشلاق ˈمالکنونˈ است و مالکنون آیین تاریخی و دیرین عشایر بختیاری است، که به لحظه آغاز کوچ عشایر گفته می شود و در آن از دو واژه ˈمال ˈ به مفهوم آبادی و مجموع سیاه چادرها و ˈ کنون ˈ به معنای از جا کندن افتاده شده است.

در ابتدای کوچ تاریخی از دیدگاه مردمشناختی، ایل با همه طوایف، همه مردان و زنان از هر تیره و از هر تش انجام می‌شد و این دل کندن از سرزمین زیست بومی برای عشایر روشی دیرینه و پابرجاست تا به مراتع بهتری برای دام خود برسند.

در این نوع از کوچ زنان بختیاری بخشی از حرکت گذرگاهی ایل را بر عهده دارند و تفنگ بر دوش تمامی مخاطرات مسیر و ایلراه ها را به جان می خرند تا بار و بنه و گله های دام بسلامت به مقصد و قرقگاه خود برسد.

عشایر بختیاری بر محور دامداری و کشاورزی در سال دوبار به صورت کوچ برون استانی و منطقه ای و کوچ درون استانی محل زندگی خود را تغییر می دهند و در ابتدای بهار از مناطق گرمسیری یا قشلاقی به طرف مناطق سردسیری و ییلاقی به کوچ می روند.

ایل بزرگ بختیاری در مناطق چهارمحال و بختیاری، اصفهان، خوزستان و لرستان ساکنند و در این بین کوچ بزرگ و کوچ کوچک را انجام می دهند و کوچ بزرگ همان ییلاق و قشلاق عشایر است و کوچ کوچک، کوچ درون منطقه ای است، که عشایر برای یافتن چراگاه ها و مراتع مناسب دست به تغییر مکان خود می زنند.

در مسیر کوچ، ایل از دره ها و پرتگاه های زاگرس مرکزی به مسافت ۲۵۰ کیلومتر برای رسیدن به مناطق خوش آب و هوا راه می پیماید.

زمان کوچ را پیران ایل بر اساس تقویم نجومی تعیین می کنند و اگر ˈ ماه در عقربˈ باشد از جلوی مسیری که در آن ستاره ای نمایان باشد، عبور نمی کنند و زنان هنگامی که از ایل جدا می شوند و برای رفتن به ییلاق خود را آماده می کنند، نوای غمگنانه سر می دهند و ˈ باوه روˈ یا همان اشعار برزگری می خوانند.

به هنگام کوچ، چندین خانوار از یک ایل با هم کوچ می کنند، تا بر مشکلات پیشروی خود غلبه کنند و این تعاون و همکاری بزرگ در ایل بختیاری است.

کوچ بهاری از سمت خوزستان و فارس به سمت چهارمحال و بختیاری و اصفهان و کوچ پاییزی عشایر چهارمحال و بختیاری که به طرف خوزستان انجام می شود، که به مالکنون شهرت دارد، که با حزن و اندوهگینی خاص و ویژه ای همراه است و عده ای از مردان برای برداشت محصول و یا فروش محصول در مناطق گرمسیری قشقلاقی یا سردسیری ییلاقی باقی می مانند و مابقی با بستن بار و بنه رهسپار سرزمین خوزستان می شوند.

عشایر این استان از ۵ طایفه بزرگ، ۲۴ زیرطایفه، ۳۲ تیره و دو هراز و ۹۴۰ تش تشکیل شده اند و اکنون جمعیت عشایری چهارمحال و بختیاری ۱۳۲ هزار و ۳۲۱ نفر در قالب ۱۹ هزار و ۵۶۱ خانوار است که دارای یک میلیون و ۵۰۰ هزار واحد دامی هستند.

چهارمحال و بختیاری از نظر جمعیتی پس از استان فارس دومین جمعیت عشایری کشور را در اختیار دارد و دو ایل بزرگ هفت لنگ و چهارلنگ مهمترین و اصلی ترین عشایر استان هستند.

ایلات و عشایر یا همان مردمان کوچرو، خودکفاترین قوم در ایران هستند که نان از عمل خویش می خورند و با مشقت و سختی فراوان تولید کننده بخش عمده از غذای مردم سرزمین خویش اند.

عشایر این سرزمین نشان داده اند که چگونه با کمترین امکانات بیشترین بهره وری را در امور اقتصادی دارند و نان سفره خود را تامین می کنند.

مالکنون (کوچ) عشایر از جلوه های مهم اکوتوریستی است که تاثیر عمیقی بر مولفه های مختلف فرهنگ عشایر مانند ادبیات، موسیقی، سبک زندگی و حتی پوشش آنان برجا گذاشته است.

عشایر به عنوان نیروی مولد سالانه بیش از ۱۸۰ هزار تن گوشت از طریق پرورش دام، تولید و روانه بازار می کنند و ۲۰ درصد محصولات پروئتینی و فرآورده دامی کشور توسط این قشر تولید می شود.

در چهارمحال و بختیاری نیز به طور میانگین هر خانوار عشایر استان ۷۷ راس دام دارند که در مجموع عشایر استان افزون بر یک میلیون و ۵۰۰ هزار راس دام سبک دارند و معادل ۲۵ درصد تولیدات دامی استان را عشایر تولید می کنند.

بخش عمده عشایر چهارمحال و بختیاری زمان ˈییلاقˈ را در شهرستان های کوهرنگ، لردگان و اردل سپری می کنند.

تغییرات زندگی عشایر و پرداختن به دامپروری مدرن در دنیا، باعث از بین رفتن بخشی از این گونه زیست مبتنی بر طبیعت، پایین آمدن کیفیت تولید گوشت و افزایش قیمت آن شده و این درحالی است که گونه بهره برداری عشایر از طبیعت مشروط بر برقراری موازنه تعداد دام و ذخایر مراتع، باعث حفظ کوهستان ها و مراتع خواهد شد.

یک جامعه شناس و مردمشناس می گوید: سبک زندگی عشایر کوچ رو بزرگترین رخداد طبیعی و انسانی است که می تواند بهترین ظرفیت برای توسعه گردشگری و صنعت توریسم باشد.

ناهید آقاجانی در گفت و گو با ایرنا افزود: در گردشگری اجتماعی با یک گردشگر می‌توان با ورود به منطقه عشایری، از اقامت در سیاهچادرها، استفاده از مواد لبنی و پروتینی طبیعی، کوهگردی و طبیعت پیمایی بهره مند شود و ورود گردشگر برای این مناطق براساس توسعه عشایری اجتماعی در زیست بوم‌ها می تواند برای مردم عشایر درآمدزایی کند.

به گزارش ایرنا، چهارمحال و بختیاری دارای ۱۰ شهرستان با جمعیتی حدود ۹۴۷ هزار نفر است و با استانهای اصفهان، خوزستان، لرستان و کهکیلویه و بویراحمد مرز تقسیمات کشوری مشترک دارد.