فلسفه زکات، تربیت و تزکیه است/ مهجوریت فتوای رهبر انقلاب

به گزارش خبرنگار مهر، هر ساله در پایان ماه مبارک رمضان زکات فطره به عنوان یکی از فرایض دینی مسلمانان به صورت مقدار و جنس توسط مراجع عظام تعیین و به اشکال مختلف جمع‌آوری می‌شود و افراد به حسب سلیقه تصمیم می‌گیرند که آن را به صورت فردی پرداخت کنند و یا آن را در اختیار نهادهای حکومتی از جمله کمیته امداد قرار دهند. در مورد جایگاه زکات فطره در نظام حکومت اسلامی با حجت‌الاسلام «سید رضا تقوی» رئیس شورای عالی زکات کشور و «حمید رجایی» پژوهشگر اقتصادی به گفتگو پرداخته‌ایم که مشروح آن در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد.

حکمت پرداخت زکات برآوردن نیاز نیازمندان، تزکیه نفس و مال مسلمانان و کاهش فاصله طبقاتی و سعادت اخروی است

حجت الاسلام سید رضا تقوی، رئیس شورای عالی زکات کشور ضمن تبریک عید سعید فطر به همه مسلمانان جهان گفت: امر الهی زکات صرفاً یک دستور اجرایی نیست و دارای فلسفه و حکمت است و لازم است که به فلسفه و علت پرداخت زکات توجه کنیم. البته زکات تنها مربوط به دین اسلام نیست و در سایر ادیان هم وجود داشته که خود قرآن هم به این مورد اشاره دارد و به اجرای زکات در عصر پیامبران الهی چون حضرات ابراهیم، اسماعیل، موسی و عیسی اشاره دارد.

رئیس شورای عالی زکات در ادامه گفت: فلسفه زکات در مرحله اول تأمین نیازهای زندگی فقیران است و کسی که مالش به حد نصاب توان مالی می‌رسد باید زکات بدهد. انسان، زکات فطره را باید در آخر رمضان به تعداد افراد تحت تکفل خودش زکات بدهد. زکات مثل نماز مهم است و تأمین نیازهای فقیران از وظایف انسان مسلمان است.

تقوی تاکید کرد: دیگر فلسفه زکات، تربیت و تزکیه زکات دهنده است، کسی که به فقرا زکات می‌دهد هم نشان انسان دوستی و نوع دوستی است و هم تزکیه و تربیت روح خودش است از اموالش بخشی را جدا می‌کند برای فقرا تا با خودخواهی‌های نفسانی مبارزه کند اما زکات دهنده دیگر بخل و دنیا دوستی ندارد و زکات دادن در جهت رستگاری انسان است لذا زکات جنبه تربیتی تزکیتی دارد و یک نوع خودسازی است.

رئیس شورای عالی زکات گفت: دیگر فلسفه زکات تزکیه مال است با زکات مال پاک و تزکیه می‌شود تا جایی که قرآن می‌فرماید، ای پیامبر از اموال آنها زکات بگیر و آنها را به این وسیله پاک و پاکیزه کن لذا یکی از اهداف گرفتن زکات تهذیب نفس است.

وی تصریح کرد: دیگر مورد فلسفه زکات ایجاد تعادل و توازن معیشتی است یعنی آئین اسلام برای اداره امور اقتصادی جامعه تعادل و توازن را با زکات برقرار می‌کند که فاصله فقیر و غنی را می کاهد و حوزه فقر را پر می‌کند هر چند رقم زکات فعلی به فقرا چشمگیر نیست.

تقوی اظهار کرد: زکات آثار و برکاتی هم دارد که یک مورد افزایش رزق و روزی است روایات عنوان می‌کند که زکات رزق و روزی را زیاد می‌کند و خدا هم لطفش را شامل حال آن فقرا می‌کند و باعث می‌شود خدا برکاتش را از آسمان ببرد.

رئیس شورای عالی زکات عنوان کرد: دیگر آثار زکات ایجاد امنیت است که اگر امنیت نباشد، آرامش نیست و هیچ کاری به سامان نمی‌رسد لذا زکات برای فقرا و صاحب ثروت امنیت می‌آورد. از طرفی زکات توشه‌ای برای آخرت است و انسان مسلمان خودش را تسلیم امر خدا می‌کند تا رحم خدا را به خود جلب و جلوی خشم خدا را بگیرد.

‌

زکات فطره، از شئونات منصب امامت بوده است

همچنین حمید رجایی، کارشناس و پژوهشگر اقتصاد اسلامی در مورد حکمت زکات گفت: قرآن می‌فرماید «خُذ مِن أَموالِهِم صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم وَتُزَکّیهِم بِها وَصَلِّ عَلَیهِم ۖ إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُم ۗ وَاللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ» «از اموال آن‌ها صدقه‌ای (زکات) بگیر، تا به وسیله آن، آن‌ها را پاک سازی و تزکیه دهی! و (به هنگام گرفتن زکات) برای آن‌ها دعا کن؛ که دعای تو، مایه آرامش آن‌هاست؛ و خداوند شنوا و داناست!»

وی افزود: از این آیه شریفه (۱۰۳ سوره توبه)، روایات معتبر و همچنین گزارشات تاریخی، درمی‌یابیم زکات فطره، از شئونات منصب امامت بوده است. در صدر اسلام پیامبر (ص) و حضرت امیرالمومنین، زکات فطره را به واسطه مأمورین مخصوص جمع کرده و سپس آن‌ها را بین فقرا توزیع می‌نمودند.

رجایی در ادامه بیان کرد: حتی زمانی که ائمه (ع) حکومت نداشتند، گروهی از شیعیان، زکات خود و گاه زکات دیگران را جمع و برای امام (ع) ارسال می‌کردند. در همین وضعیت، امام معصوم دستور می‌دادند که این حکم، به دیگران نیز اعلام شود. مثلاً این روایت را ملاحظه بفرمائید: عَنْ أَبِی عَلِیِّ بْنِ رَاشِد قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْفِطْرَهِ لِمَنْ هِیَ قَالَ لِلْإِمَامِ قَالَ قُلْتُ: لَهُ فَأُخْبِرُ أَصْحَابِی قَالَ نَعَمْ مَنْ أَرَدْتَ أَنْ تُطَهِّرَهُ مِنْهُمْ. (وسایل الشیعه، ج ۶، ص ۲) یعنی «از امام رضا (ع) پرسیدم که زکات فطره از آنچه کسی است؟ حضرت در پاسخ فرمود: در اختیار امام است. عرض کردم: به اصحاب خود این سخن را اطلاع دهم؟ حضرت فرمود: بله. هر که را خواستی پاک گردانی، این مسأله را به او اعلام بدار!»

رجایی در ادامه تصریح کرد: وقتی که پرسش‌ها در این مورد زیاد شد و امام هادی (ع) گمان بردند که دستگاه حکومت جور، نسبت به این مسأله حساسیت پیدا کرده، نامه می‌نویسند که: الْفِطْرَهُ قَدْ کَثُرَ السُّؤَالُ عَنْهَا وَ أَنَا أَکْرَهُ کُلَّ مَا أَدَّی إِلَی الشُّهْرَهِ فَاقْطَعُوا ذِکْرَ ذَلِکَ وَ اقْبِضْ مِمَّنْ دَفَعَ لَهَا وَ أَمْسِکْ عَمَّنْ لَمْ یَدْفَعْ. (وسایل الشیعه، ج ۶، ص ۲۴۰.) «پرسش از زکات فطره زیاد شده است و من با هر چه سبب شهرت شود، مخالفم. پرسش‌ها را قطع کنید. هر کس زکات را می‌دهد از او بگیر و به کسانی که نمی‌دهند کاری نداشته باش!»

وی افزود: بد نیست اشاره کنم، مرحوم آیت الله هاشمی شاهرودی در جلسه ۴۲۵ درس فقه، به توضیح سه روایت می‌پردازند و می‌گویند: «این تعبیر (للامام) تناسب با حکم تکلیفی محض ندارد. بلکه مانند زکات مال و خمس و انفال ظهور در این دارد که فطره از اموال عامه است و در اختیار و ولایت امام است و اینکه فطره هم مانند زکات مال از اموال و متملکات عامه است که باید به امام داده شود مگر خود امام اجازه آن را به مالکین بدهد که خودشان به فقراء بدهند چنانچه این اذن در زکات داده شده است حاصل اینکه این لسان هم تناسب با حکم تکلیفی محض مانند کفارات ندارد!»

دو بستر فرهنگی و اجرایی پیش شرط‌های تحقق حکومتی زکات فطره هستند

این کارشناس اقتصادی در ادامه عنوان کرد: شاید کسی بپرسد پس چرا در فتاوای امروزی نشانه‌ای از حکومتی بودن زکات فطره دیده نمی‌شود و اتفاقاً اجازه داده شده که شخص خودش فطریه را به فقیر برساند؟

وی گفت: طبعاً فتاوا در ظرف مقضیات مکانی و زمانی فعلی صادر شده است و در این‌جا حکم پایدار نیستند. بی‌تعارف در شرایط فعلی بسترها یا پیش‌شرط‌های لازم جهت تحقق کامل حیثیت حکومتی زکات فطره وجود ندارد. ابتدا باید دو بستر فرهنگی و اجرایی فراهم شود.

رجایی افزود: در بستر فرهنگی، به اطلاع همگی رسیده باشد که زکات فطره، از سیاست‌های حکومت اسلامی جهت اداره جامعه است و نه اقدامی در حوزه فردی اشخاص. به عبارت دیگر، این مقبولیت در سطح گسترده‌ای وجود داشته باشد نسبت به این‌که زکات فطره همانند خمس و انفال و زکات ظاهری مال از شئونات منصب امامت است و در عصر غیبت، ولی فقیه عهده‌دار آن می‌باشد. همچنین لازم است، حوزه‌های علمیه در این رابطه اعلام موضع کنند تا بستر فرهنگی کامل شود.

فتوای رهبری در باب زکات فطره حکومتی مهجور مانده است

این کارشناس اقتصادی اظهار کرد: همان‌طور که می‌بینید با توجه به نبود بستر قوی فرهنگی، صدور فتوای حضرت آقا مبنی بر بازگشت به زکات فطره حکومتی در شرایط امروز ضمانت اجرایی ندارد. از طرفی این اقدام به دلیل جهل عموم نسبت به اصل ماجرا، جامعه را دچار شوک خواهد کرد و شاید عدم همراهی حوزه‌های علمیه، داستان را پیچیده‌تر سازد.

وی تاکید کرد: بستر دوم، بستر اجرایی است. مسئولین کشور به دلیل جهل نسبت به حیثیت حکومتی زکات فطره و همچنین سستی و اولویت قرار ندادن مسئله زکات، زیرساخت‌های لازم را برای تجربه شکل مطلوب فراهم نکردند. لذا موظفیم با آگاهی بخشی به مردم و مطالبه از مسئولین جهت فراهم‌سازی زیرساخت‌های عملیاتی، زمینه را برای تحقق حالت مطلوب مهیا کنیم.

رجایی در ادامه گفت: اجازه دهید راجع به حوزه اجرایی بیشتر صحبت کنم. حکومتی بودن زکات فطره سه ساحت متفاوت از هم دارد: تعیین مقدار و جنس و نرخ رسمی فطریه توسط حکومت انجام شود، وظیفه تصدی حوزه اجرایی (گردآوری و توزیع) زکات فطره تنها بر دوش حکومت باشد، الزامی بودن زکات فطره از دو جهت: لزوم پرداخت آن توسط مکلفین و لزوم جمع‌آوری و رساندن آن به مستحقان توسط دستگاه حاکمیتی.

وی تاکید کرد: قاعدتاً با وضعیت آرمانی فاصله زیادی داریم و به نظرم با احتساب شرایط کنونی، نبایستی اجرای به یکباره نسخه کامل زکات فطره حکومتی را متوقع بود. اما حداقل انتظار می‌رود اقدامات جهت رسیدن به مطلوب طراحی و عملیاتی شود و قطعاً این کار نیازمند یک برنامه گام به گام و با ضمانت اجرایی بالاست. این طور نباشد که همین روال فعلی را ادامه دهیم و توجهی به آرمان‌هایمان نداشته باشیم.

متولی اصلی جمع‌آوری و توزیع زکات طبق قانون کمیته امداد امام خمینی (ره) است

رجایی گفت: امروزه شاهد این هستیم که برخی از اشخاص و نهادها به خود حق می‌دهند، زکات فطره را به قصد توزیع، جمع‌آوری کند. باید بدانیم در حال حاضر، مطابق تبصره ماده ۱ قانون زکات (مصوب سال ۱۳۹۰) وظیفه جمع‌آوری و رساندن زکات به موارد مصرف، بر عهده نهاد کمیته امداد گذاشته شده است. هر گونه اقدام جهت گردآوری و توزیع «زکات فطره» توسط اشخاص حقیقی و نهادی غیر از کمیته امداد امام خمینی (ره)، تخلّف از قانون نظام جمهوری اسلامی می‌باشد و بر همین مبنا حتی به لحاظ شرعی حرام است! با جدی نگرفتن قانون، متأسفانه اوضاع نابه‌سامان فعلی همچنان ادامه دارد. بایستی هر چه سریع‌تر این بحران، خاتمه پیدا کند.

اجراییات زکات نیازمند کارگزاران حرفه‌ای و سازماندهی شده است

این کارشناس اقتصادی تاکید کرد: کمیته امداد، باید بداند تجهیز و توزیع زکات فطره بسیار امری حساس به شمار می‌رود. اولاً به موضوع عاملیت توجه داشته باشد یعنی بابت آموزش حرفه‌ای کارگزاران زکات و سپس سازماندهی قوی آن‌ها برنامه داشته باشد. ثانیاً بداند مستحق دریافت کننده فطریه، فقیر شرعی است و نه صرفاً کسی که به نان شبش محتاج باشد! فقراء از منظر قرائت اسلامی، کسانی هستند که معیشت طول سال‌شان، در حد کفایت تأمین نمی‌شود. کفایت معاش یعنی داشتن زندگی آبرومندانه متناسب با شأن و منزلت افراد. (شاخص غربی فقر مطلق، معرف فقر به معنای واقعی کلمه نیست.) لذا این نهاد، بایستی تمام فقرای جامعه را اعم از مددجویان خود، شناسایی کند و در مقابل آمار اغنیاء را داشته باشد.

همچنین این نهاد باید در نظر داشته باشد که دو اصل در رابطه با توزیع زکات فطره بسیار مهم هستند: فقرای هر محل (با مقیاس شهر، روستا و …) به زکاتی که در همان محل جمع‌آوری می‌شود، استحقاق و اولویت بیشتری در نسبت با فقرای سایر مناطق دارند. اصل دوم: زکات فطره به طور متوازن و عادلانه بین افراد مستحق باید تقسیم شود. این طور نباشد که عده‌ای چند رأس زکات بگیرند و در مقابل عده‌ای هم باشند که نصیبی نبرند! مثلاً به مناطق محروم و دور افتاده توجه شود چرا که در آنجا دریافت‌کنندگان بر دهندگان زکات غلبه دارند.

رجایی همچنین اشاره کرد: مستحضر هستید که حضرت آقا نماینده‌ای در امر زکات معین نموده اند. قانون زکات مصوب سال ۱۳۹۰ نیز کمیته امداد را موظف نموده تا دبیرخانه شورای مرکزی زکات را ایجاد نماید. با این وجود، تحقق حکومتی شدن تعیین جنس، مقدار و نرخ فطریه در این بستر امکان‌پذیر به نظر می‌رسد. یعنی دبیرخانه میزان فطره را طبق موازین شرع و موضوع شناسی دقیق قیمت، تعیین کرده و سپس با تأیید نماینده ولی فقیه در امر زکات، اعلام شود.(مبنای عمل قرار داده شود.) بخش سوم حکومتی بودن زکات فطره، گام نهایی است و تا دو بخش دیگر راه اندازی نشوند، الزامی کردن زکات فطره معنای خاصی نخواهد داشت.

امکانات کمیته امداد امام خمینی (ره) را برای موضوع زکات به کار گرفتیم

در همین زمینه حجت الاسلام سید رضا تقوی رئیس شورای عالی زکات گفت: در شورای عالی زکات کشور، برای زکات سازوکاری تعریف کردیم که مجلس هم قانون آن را نوشته است. طبق مصوبه شورای سیاستگذاری شورای عالی زکات مسئول اصلی جمع آوری زکات کمیته امداد است چون کمیته امداد حجم زیادی از محرومان و فقرا را می‌شناسد و به آنها خدمات می‌دهد و در کل کشور دفتر و نیرو دارد، برای اینکه باری به کشور تحمیل نکنیم از نیرو و دفاتر و امکانات کمیته برای جمع‌آوری و پرداخت زکات استفاده کرده‌ایم.

اعطای زکات فطره به خیریه‌ها و بهزیستی‌ها توسط کمیته امداد امام خمینی (ره) انجام می‌شود

حجت الاسلام تقوی در ادامه گفت: اما همانطور که استحضار دارید خیریه‌ها و بهزیستی‌ها هم فقرا و محرومین بسیاری دارند و برای اینکه آنها هم از این زکات فطره بهره‌مند باشند و کار آنها هم پیش برود و هر کسی خودش اقدام به جمع‌آوری زکات نکند؛ چرا که زکات یک امر حاکمیتی است و در عین حال خیریه‌ها و بهزیستی‌ها به شورای عالی زکات درخواست داده‌اند که زکات فطره دریافت کنند لذا به آنها اعلام کردیم که زیر نظر کمیته امداد زکات فطره را جمع‌آوری کنند.

تقوی تصریح کرد: به این صورت که خیریه‌ها و بهزیستی‌ها فهرست فقرا و نیازمندانشان را به کمیته امداد واگذار کنند و کمیته امداد به فقرای تحت پوشش بهزیستی و خیریه‌ها زکات بدهد اما متولی کار کمیته امداد است و صندوق‌ها را برقرار می‌کند و سپس سهمی برای فقرای بهزیستی‌ها و خیریه‌ها قرار می‌دهیم، و به برخی کسانی که بدون هماهنگی صندوق گذاشته‌اند اعلام کرده‌ایم که بروید و از کمیته امداد محل و منطقه اجازه دریافت کنند.

تشکل یافتن زکات در قالب یک مسئله حاکمیتی باعث رشد فقرا و حکومت اسلامی می‌شود

سید رضا تقوی در ادامه افزود: یکی از مواردی که رهبر معظم انقلاب بسیار بر آن تاکید دارد، پرداخت زکات فطره در همان روز جمع‌آوری زکات به فقرا و نیازمندان است. بیشتر مردم ما زکات فطره‌شان را به افرادی که می‌شناسند، پرداخت می‌کنند و زکات فطره باید به کسانی پرداخت شود که نیاز دارند اگر زکات به کسی داده شود که نیاز ندارد باید زکات دهنده دوباره زکات بدهد.

رئیس شورای عالی زکات گفت: در بحث زکات آنچه مهم است و بر هر چیزی مقدم است معیشت فقرا و کمک به آنها است و البته تشکل یافتن زکات به شکل یک مسئله حاکمیتی باعث رشد فقرا و حکومت اسلامی می‌شود و در امر پرداخت زکات بهتر است که به مرجع اصلی و نهاد مطمئن کمیته امداد که فقرا را خوب می‌شناسد و حتی نیازمندان را الویت‌بندی کرده است، مراجعه شود.