اخلاق اجتماعی نیاز به طرح و برنامه دارد/درک تقوی؛ جوهر اخلاق دینی


اخلاق اجتماعی نیاز به طرح و برنامه دارد/درک تقوی؛ جوهر اخلاق دینی

محسن جوادی در برنامه «ضیافت» گفت: تصور عمومی از اخلاق این است که خود به خود شکل می گیرد اما این در حالی است که باید برنامه و طرحی برای موضوع اخلاق در نظر گرفته شود.

به گزارش خبرنگار مهر، دهمین برنامه «ضیافت» به موضوع «قرآن و اندیشه های اخلاقی در جهان اسلام» اختصاص داشت که با اجرا و سردبیری مالک شجاعی، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با حضور محسن جوادی استاد فلسفه اخلاق دانشگاه قم و معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، یکشنبه شب ۲۹ اردیبهشت ماه از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت.

محسن جوادی در ابتدای بحث درباره «قرآن و اندیشه های اخلاقی در جهان اسلام» تعریفی از اخلاق ارائه کرد و گفت: برای اینکه در مورد میراث اخلاقی مسلمانان صحبت کنیم، ابتدا باید کمی درباره اخلاق صحبت کنیم؛ اصولا توجه آدمی به اخلاق محصول یک عنصر درونی در خودش است؛ و وقتی انسان متوجه می شود که می تواند با اراده و اختیار، گونه های مختلف زیست را انتخاب کند، برایش سوال پیش می آید که کدام زندگی برایش خوب است. این موضوع حتی در فلسفه ارسطو نیز وجود داشته است. زادگاه اولین تاملات اخلاقی، همان وجود انسان است و وقتی به جامعه اسلامی می آییم، می بینیم این سوال برای عالمان، عارفان، محدثان، متکلمان و .. نیز وجود داشته است و برخی عبارات مثل «حیات طیبه» از قرآن استخراج شده است.

استاد فلسفه اخلاق دانشگاه قم خاطرنشان کرد: در کنار این موضوع، متناسب با تعریف و روش های مختلف دانشمندان، رویکردهای متفاوتی به قرآن نیز وجود داشته است که ممکن است برخی از این رویکردها به صورت مستقیم به قرآن استناد داشته باشند و برخی غیرمستقیم به موضوع اخلاق بپردازند. این رویکردها سبب شده تنوع زیادی از دیدگاه ها وجود داشته باشد که هر کدام قابل دفاع هستند اما آن رویکردی که مستقیم به قرآن می پردازد و مضامین اخلاقی را بیان می کند، بیشتر به کار مردم می آید.

جوادی در مورد تردیدهای موجود نیز بیان کرد: وقتی مبانی این مباحث مورد تردید قرار بگیرد کل نظام اخلاقی فرو می ریزد و مومنان وقتی نتوانند از آن دفاع کنند، دچار مشکل می شوند. بنابراین رویکردهای مختلف را باید موشکافانه تر مورد بررسی قرار داد. برخی رویکردها مثل رویکرد مرحوم نراقی، رویکردی تلفیقی است که رویکرد خوبی است و هم از رویکرد قرآنی و هم رویکرد فلسفی استفاده می کند. البته رویکرد فارابی و ابن سینا نیز ستودنی است چون رویکردی از اخلاق را توضیح می دهند که این ممکن است این رویکرد در یونان هم مطرح شده باشد، اما این رویکرد را مبرهن می کنند که چارچوب اخلاق دینی را در بر می گیرد. در مقابل دیدگاه های اخلاقی یا فرااخلاقی که اساسا با اخلاق دینی تنافی دارند اینها می توانند پاسخگو باشند که اصلا کار کمی نیست.

وی در پاسخ به این سوال که این رویکردها تا چه حد می توانند همگرا باشند، اظهار کرد: شاید عمده نقدی که مخالفان فلسفه در جهان اسلام داشتند به مباحث نظری فلسفی بود و کمتر نقدی به مباحث اخلاقی وجود دارد. حتی در نقد های غزالی به ابن سینا هم بیشتر به فلسفه و کلام توجه داشتند، اما او نیز در یکی از آخرین آثارش می گوید که گمان می کنم ریشه های وحیانی برای مضامین اخلاقی فلسفی وجود دارد که تعبیری عجیبی است که استفاده می کند و این نشان می دهد همدلانه به چارچوب اخلاقی فلسفی نگاه می کند چرا که با آموزه های اخلاقی تعارضی ندارد. این نقدها حتی در مباحث اخلاقی کمتر وجود دارد و کمترین بخش قابل نقد فلسفه، در مورد اخلاق است. این نشان می دهد رویکرد خیلی منفی ندارند هرچند ممکن است نقدهایی وجود داشته باشد.

این استاد اخلاق در بخش دیگری از سخنانش، سنت حکمت عملی را که میراث فارابی و ابن سینا است، در مباحث مبانی اخلاق بسیار مفید قلمداد کرد و درباره مفاهیم اخلاقی در نظام اخلاقی قرآن و تصویری که از انسان دارد، توضیح داد: مهمترین نکته در این زمینه این است که اخلاق نوعی پرداختن به خود انسان است و این مفهوم حتی در سنت هایی مثل حکمت یونانی که خیلی دینی هم نبوده، وجود داشته است و مثلا در آثار میشل فوکو نیز دیده می شود که به اخلاق به عنوان پرورش نفس یا زیبایی خود اشاره می کند. گرچه این روزها در دنیای جدید این مفهوم مورد مناقشه قرار گرفته است. با این حساب، اولین مساله در مبانی اخلاق قرآنی، نگاهی که به نفس انسان می کند مهم است. بنابراین نکته اصلی نفس شناسی قرآنی است. در آموزه های دینی خداوند انسان را خلیفه خودش قرار داده است که مفهوم خلافت این را نشان می دهد که ما باید کاری خدایی کنیم و کار خدایی در مورد انسان این است که نفس و درون خودش را آن جور که خدا می خواهد، پرورش دهد و بسازد. انسان قادر است حیات اخلاقی و خلاقیت اخلاقی داشته باشد که به خلافت از جانب خداوند اشاره دارد و عنصر اصلی اخلاق اسلامی از همین جا شکل می گیرد و این مطلبی است که ملائکه نمی دانستند. این نکته اساسی در انسان شناسی قرآنی است.

وی گفت: این ساختن خود صرفا تفننی و زیبا شناسانه نیست بلکه برای حیاتی جاوید، ساختنی است. بنابراین نکته اصلی اخلاق در جهان اسلام این است که ما آمدیم تا خودمان را پرورش دهیم تا مسیر جاودانگی و زندگی ابدی را برای ما رقم بزند و خدا چنین ظرفیتی را در اختیار ما قرار داده است. انسان هم دارای اختیار است و یا در مسیر امیال طبیعی اش سیر کند، طبیعتاً انسان مایل است در فضای امیال طبیعی اش سیر کند و اینکه زندگی خداگونه داشته باشد، کار راحتی نیست و همت بلندی می خواهد. بنابراین زندگی به سادگی به دست نمی آید و در دسترس نیست. آگاهی، عقل و خردمندی و اختیار انسان، ظرفیت هایی است که برای این منظور در اختیارش قرار داده شده است. نکته اصلی این است که ما خلیفه خداوند روی زمین هستیم و می خواهیم اراده خدا را در زمین برآورده کنیم و این توان و ظرفیت را نیز داریم و خدا نیز کمکی به ما ارائه کرده و انبیا را برای ما قرار داده است.

معاون فرهنگی وزارت ارشاد، «تقوا» را دومین نکته مهم در اخلاق اسلامی دانست و گفت: تقوا، نوعی نگاه داشتن است اما نگاه داشتن چه؟ شاید نزدیکترین چیز این است که انسان خودش را نگاه دارد و کرامت انسانی را از دست ندهد چون ارزشش از بین می رود و کسی که برای خودش ارزش قائل نشد، نمی تواند حیات اخلاقی داشته باشد و به هر شرارتی ممکن است تن دهد. بنابراین نکته اجتماعی «تقوا» مهم است چون ما نباید فقط حرمت خودمان را نگاه داریم بلکه باید حرمت دیگران را نیز نگاه داریم و بنابراین تقوا در جامعه به این معنی است که حرمت انسان های دیگر را نیز نگاه داریم.

وی تاکید کرد: به نظر من جوهر اخلاق دینی، درک مفهوم تقوا است. ما باید پاس بداریم روح الهی که در روح انسان است چه در خود و چه در دیگران. جامعه ای که ارزش داشته باشد جامعه ای است که آشتی های مردمش خراب نشود و روح کرامت آن از بین نرود. جدای از مباحث وجود شناسی که قابل بحث است تقوا به معنای پاس داشتن روح خود و دیگران اهمیت دارد بویژه وقتی معنای اجتماعی پیدا می کند.

جوادی درباره جامعه شناسی اخلاقی نیز گفت: وقتی به متن قرآن نگاه می کنیم، می بینیم از رذایل و خوبی‌ها صحبت شده است اما وقتی در جامعه ای که مبنای آن قرآن است این همسویی وجود ندارد، دچار مشکل می‌شویم. در این صورت است که باید درباره مبانی نظری جامعه تصویر روشنی از اخلاق وجود داشته باشد. اخلاق یک دانش و معرفت است و آن چیزی که نهایت دانش است صرف دانستن آن نیست و بین اخلاق و اخلاقی شدن فاصله ای وجود دارد که باید مورد بررسی قرار گیرد. مشکل اصلی این است که به لحاظ نظری اعتقاداتی داریم ولی به لحاظ گرایشی و ارادی تصمیمی نگرفتیم و به همین دلیل است برخی به لحاظ اخلاقی، دینی نیستند.

وی بیان کرد: مشکل عمده این است که به لحاظ فردی و اجتماعی بین آن چیزی که می دانیم و آن چیزی که باید به آن برسیم، فاصله افتاده است که ممکن است تربیت های اجتماعی تاثیرگذار باشند.

استاد فلسفه اخلاق دانشگاه قم با اشاره به برنامه ریزی درباره آموزش اخلاق در جامعه، تاکید کرد: تصور عمومی از اخلاق این است که خود به خود شکل می گیرد اما این در حالی است که باید برنامه و طرحی برای موضوع اخلاق در نظر گرفته شود و آموزش و پرورش می تواند به درک اخلاقیات کمک و مفاهیم را تبیین کند.

جوادی در پایان به سه نکته و نتیجه گیری از بحث اشاره کرد و گفت: در ابتدا باید بپذیریم مشکلی در جامعه وجود دارد و در ادامه باید در مورد اینکه چرا این اتفاق افتاده، بحث و جدی تر دنبال شود، چون آسیب های بسیاری از این ناحیه می بینیم. نکته دوم اینکه باید در برنامه ریزی فرهنگی جدی تر ورود کنیم و برنامه ریزی اخلاقی داشته باشیم و نکته سوم اینکه، مطالعات قرآنی ما از مضامین اخلاقی غفلت کرده است و سخت است این موضوع را در کتابی که انتظار ندارم پیدا کنم اما مضامین اخلاقی در تفاسیر عالمان دینی نباشد! متاسفانه کار خوب قرآنی در این مورد نشده است بنابراین یکی از نقاط ضعف ما نپرداختن به مضامین اخلاقی قرآن است که باید مورد توجه قرار گیرد.

«ضیافت» محصول گروه فرهنگ و اندیشه شبکه چهار سیما است که در ماه مبارک رمضان، هرشب ساعت ۲۳ از شبکه دانایی و خردورزی پخش می شود.


به گزارش خبرنگار مهر، دهمین برنامه «ضیافت» به موضوع «قرآن و اندیشه های اخلاقی در جهان اسلام» اختصاص داشت که با اجرا و سردبیری مالک شجاعی، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با حضور محسن جوادی استاد فلسفه اخلاق دانشگاه قم و معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، یکشنبه شب ۲۹ اردیبهشت ماه از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت.

محسن جوادی در ابتدای بحث درباره «قرآن و اندیشه های اخلاقی در جهان اسلام» تعریفی از اخلاق ارائه کرد و گفت: برای اینکه در مورد میراث اخلاقی مسلمانان صحبت کنیم، ابتدا باید کمی درباره اخلاق صحبت کنیم؛ اصولا توجه آدمی به اخلاق محصول یک عنصر درونی در خودش است؛ و وقتی انسان متوجه می شود که می تواند با اراده و اختیار، گونه های مختلف زیست را انتخاب کند، برایش سوال پیش می آید که کدام زندگی برایش خوب است. این موضوع حتی در فلسفه ارسطو نیز وجود داشته است. زادگاه اولین تاملات اخلاقی، همان وجود انسان است و وقتی به جامعه اسلامی می آییم، می بینیم این سوال برای عالمان، عارفان، محدثان، متکلمان و .. نیز وجود داشته است و برخی عبارات مثل «حیات طیبه» از قرآن استخراج شده است.

استاد فلسفه اخلاق دانشگاه قم خاطرنشان کرد: در کنار این موضوع، متناسب با تعریف و روش های مختلف دانشمندان، رویکردهای متفاوتی به قرآن نیز وجود داشته است که ممکن است برخی از این رویکردها به صورت مستقیم به قرآن استناد داشته باشند و برخی غیرمستقیم به موضوع اخلاق بپردازند. این رویکردها سبب شده تنوع زیادی از دیدگاه ها وجود داشته باشد که هر کدام قابل دفاع هستند اما آن رویکردی که مستقیم به قرآن می پردازد و مضامین اخلاقی را بیان می کند، بیشتر به کار مردم می آید.

جوادی در مورد تردیدهای موجود نیز بیان کرد: وقتی مبانی این مباحث مورد تردید قرار بگیرد کل نظام اخلاقی فرو می ریزد و مومنان وقتی نتوانند از آن دفاع کنند، دچار مشکل می شوند. بنابراین رویکردهای مختلف را باید موشکافانه تر مورد بررسی قرار داد. برخی رویکردها مثل رویکرد مرحوم نراقی، رویکردی تلفیقی است که رویکرد خوبی است و هم از رویکرد قرآنی و هم رویکرد فلسفی استفاده می کند. البته رویکرد فارابی و ابن سینا نیز ستودنی است چون رویکردی از اخلاق را توضیح می دهند که این ممکن است این رویکرد در یونان هم مطرح شده باشد، اما این رویکرد را مبرهن می کنند که چارچوب اخلاق دینی را در بر می گیرد. در مقابل دیدگاه های اخلاقی یا فرااخلاقی که اساسا با اخلاق دینی تنافی دارند اینها می توانند پاسخگو باشند که اصلا کار کمی نیست.

وی در پاسخ به این سوال که این رویکردها تا چه حد می توانند همگرا باشند، اظهار کرد: شاید عمده نقدی که مخالفان فلسفه در جهان اسلام داشتند به مباحث نظری فلسفی بود و کمتر نقدی به مباحث اخلاقی وجود دارد. حتی در نقد های غزالی به ابن سینا هم بیشتر به فلسفه و کلام توجه داشتند، اما او نیز در یکی از آخرین آثارش می گوید که گمان می کنم ریشه های وحیانی برای مضامین اخلاقی فلسفی وجود دارد که تعبیری عجیبی است که استفاده می کند و این نشان می دهد همدلانه به چارچوب اخلاقی فلسفی نگاه می کند چرا که با آموزه های اخلاقی تعارضی ندارد. این نقدها حتی در مباحث اخلاقی کمتر وجود دارد و کمترین بخش قابل نقد فلسفه، در مورد اخلاق است. این نشان می دهد رویکرد خیلی منفی ندارند هرچند ممکن است نقدهایی وجود داشته باشد.

این استاد اخلاق در بخش دیگری از سخنانش، سنت حکمت عملی را که میراث فارابی و ابن سینا است، در مباحث مبانی اخلاق بسیار مفید قلمداد کرد و درباره مفاهیم اخلاقی در نظام اخلاقی قرآن و تصویری که از انسان دارد، توضیح داد: مهمترین نکته در این زمینه این است که اخلاق نوعی پرداختن به خود انسان است و این مفهوم حتی در سنت هایی مثل حکمت یونانی که خیلی دینی هم نبوده، وجود داشته است و مثلا در آثار میشل فوکو نیز دیده می شود که به اخلاق به عنوان پرورش نفس یا زیبایی خود اشاره می کند. گرچه این روزها در دنیای جدید این مفهوم مورد مناقشه قرار گرفته است. با این حساب، اولین مساله در مبانی اخلاق قرآنی، نگاهی که به نفس انسان می کند مهم است. بنابراین نکته اصلی نفس شناسی قرآنی است. در آموزه های دینی خداوند انسان را خلیفه خودش قرار داده است که مفهوم خلافت این را نشان می دهد که ما باید کاری خدایی کنیم و کار خدایی در مورد انسان این است که نفس و درون خودش را آن جور که خدا می خواهد، پرورش دهد و بسازد. انسان قادر است حیات اخلاقی و خلاقیت اخلاقی داشته باشد که به خلافت از جانب خداوند اشاره دارد و عنصر اصلی اخلاق اسلامی از همین جا شکل می گیرد و این مطلبی است که ملائکه نمی دانستند. این نکته اساسی در انسان شناسی قرآنی است.

وی گفت: این ساختن خود صرفا تفننی و زیبا شناسانه نیست بلکه برای حیاتی جاوید، ساختنی است. بنابراین نکته اصلی اخلاق در جهان اسلام این است که ما آمدیم تا خودمان را پرورش دهیم تا مسیر جاودانگی و زندگی ابدی را برای ما رقم بزند و خدا چنین ظرفیتی را در اختیار ما قرار داده است. انسان هم دارای اختیار است و یا در مسیر امیال طبیعی اش سیر کند، طبیعتاً انسان مایل است در فضای امیال طبیعی اش سیر کند و اینکه زندگی خداگونه داشته باشد، کار راحتی نیست و همت بلندی می خواهد. بنابراین زندگی به سادگی به دست نمی آید و در دسترس نیست. آگاهی، عقل و خردمندی و اختیار انسان، ظرفیت هایی است که برای این منظور در اختیارش قرار داده شده است. نکته اصلی این است که ما خلیفه خداوند روی زمین هستیم و می خواهیم اراده خدا را در زمین برآورده کنیم و این توان و ظرفیت را نیز داریم و خدا نیز کمکی به ما ارائه کرده و انبیا را برای ما قرار داده است.

معاون فرهنگی وزارت ارشاد، «تقوا» را دومین نکته مهم در اخلاق اسلامی دانست و گفت: تقوا، نوعی نگاه داشتن است اما نگاه داشتن چه؟ شاید نزدیکترین چیز این است که انسان خودش را نگاه دارد و کرامت انسانی را از دست ندهد چون ارزشش از بین می رود و کسی که برای خودش ارزش قائل نشد، نمی تواند حیات اخلاقی داشته باشد و به هر شرارتی ممکن است تن دهد. بنابراین نکته اجتماعی «تقوا» مهم است چون ما نباید فقط حرمت خودمان را نگاه داریم بلکه باید حرمت دیگران را نیز نگاه داریم و بنابراین تقوا در جامعه به این معنی است که حرمت انسان های دیگر را نیز نگاه داریم.

وی تاکید کرد: به نظر من جوهر اخلاق دینی، درک مفهوم تقوا است. ما باید پاس بداریم روح الهی که در روح انسان است چه در خود و چه در دیگران. جامعه ای که ارزش داشته باشد جامعه ای است که آشتی های مردمش خراب نشود و روح کرامت آن از بین نرود. جدای از مباحث وجود شناسی که قابل بحث است تقوا به معنای پاس داشتن روح خود و دیگران اهمیت دارد بویژه وقتی معنای اجتماعی پیدا می کند.

جوادی درباره جامعه شناسی اخلاقی نیز گفت: وقتی به متن قرآن نگاه می کنیم، می بینیم از رذایل و خوبی‌ها صحبت شده است اما وقتی در جامعه ای که مبنای آن قرآن است این همسویی وجود ندارد، دچار مشکل می‌شویم. در این صورت است که باید درباره مبانی نظری جامعه تصویر روشنی از اخلاق وجود داشته باشد. اخلاق یک دانش و معرفت است و آن چیزی که نهایت دانش است صرف دانستن آن نیست و بین اخلاق و اخلاقی شدن فاصله ای وجود دارد که باید مورد بررسی قرار گیرد. مشکل اصلی این است که به لحاظ نظری اعتقاداتی داریم ولی به لحاظ گرایشی و ارادی تصمیمی نگرفتیم و به همین دلیل است برخی به لحاظ اخلاقی، دینی نیستند.

وی بیان کرد: مشکل عمده این است که به لحاظ فردی و اجتماعی بین آن چیزی که می دانیم و آن چیزی که باید به آن برسیم، فاصله افتاده است که ممکن است تربیت های اجتماعی تاثیرگذار باشند.

استاد فلسفه اخلاق دانشگاه قم با اشاره به برنامه ریزی درباره آموزش اخلاق در جامعه، تاکید کرد: تصور عمومی از اخلاق این است که خود به خود شکل می گیرد اما این در حالی است که باید برنامه و طرحی برای موضوع اخلاق در نظر گرفته شود و آموزش و پرورش می تواند به درک اخلاقیات کمک و مفاهیم را تبیین کند.

جوادی در پایان به سه نکته و نتیجه گیری از بحث اشاره کرد و گفت: در ابتدا باید بپذیریم مشکلی در جامعه وجود دارد و در ادامه باید در مورد اینکه چرا این اتفاق افتاده، بحث و جدی تر دنبال شود، چون آسیب های بسیاری از این ناحیه می بینیم. نکته دوم اینکه باید در برنامه ریزی فرهنگی جدی تر ورود کنیم و برنامه ریزی اخلاقی داشته باشیم و نکته سوم اینکه، مطالعات قرآنی ما از مضامین اخلاقی غفلت کرده است و سخت است این موضوع را در کتابی که انتظار ندارم پیدا کنم اما مضامین اخلاقی در تفاسیر عالمان دینی نباشد! متاسفانه کار خوب قرآنی در این مورد نشده است بنابراین یکی از نقاط ضعف ما نپرداختن به مضامین اخلاقی قرآن است که باید مورد توجه قرار گیرد.

«ضیافت» محصول گروه فرهنگ و اندیشه شبکه چهار سیما است که در ماه مبارک رمضان، هرشب ساعت ۲۳ از شبکه دانایی و خردورزی پخش می شود.

کد خبر 4621445

حتما بخوانید: سایر مطالب گروه دینی و مذهبی

برای مشاهده فوری اخبار و مطالب در کانال تلگرام ما عضو شوید!


روی کلید واژه مرتبط کلیک کنید

بیشترین بازدید یک ساعت گذشته


دارم دلبری مانند تو