تمدن‌پژوهان نمی‌توانند از مسائل جهان اسلام شانه خالی کنند

خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: هفتمین برنامه «ضیافت» به موضوع «فهم تمدنی قرآن» اختصاص داشت که با اجرا و سردبیری «مالک شجاعی»، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با حضور حجت الاسلام «حبیب الله بابایی» عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی سه شنبه شب ۲۴ اردیبهشت ماه از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت.

حجت الاسلام «حبیب الله بابایی» در توضیح اینکه فهم تمدنی قرآن چیست؟، گفت: در ابتدا باید مشخص شود فهم تمدنی از قرآن چه چیزهایی نیست و به همین دلیل این فهم را به برون متنی و درون متنی تفکیک می کنم. ما در پی این نیستیم که قرآن را همچون مساله ای که امروز در فضای مدرن جامعه بشری مطرح شده، در نظر بگیریم و بخواهیم قرآن را نیز مدرن نشان دهیم. فهم تمدنی یک عبارت تصنعی نیست که با واژگان بازی کنیم و آن چیزی که مورد توجه و تمرکز است، نگاهی برون و درون متنی است. وقتی نگاه مان برون متنی است یعنی آموزه های قرآن در وهله دوم قرار می گیرد و قرآن را به عنوان یک فکت تمدنی در نظر می گیریم. این در حالی است که قرآن به مثابه یک متن تغییرات بزرگی را در گذشته تاریخ اسلام ایجاد کرده است که این همان فهم تمدنی قرآن است.

تمدن پژوه و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: نگاه تاریخی نشان می دهد آنچه مایه هویت مسلمانان در پهنای تاریخی شده است متن قرآن است که از بالکان تا بنگال ارزش های مشترک، زبان مشترک و چالش هایی را به وجود آورده است.

بابایی درباره نگاه درون متنی نیز توضیح داد: فهم تمدنی در پی این است که به گونه ای قرآن را فهم کند که بتواند به نیازهای انباشته جامعه امروز انسان معاصر پاسخ نظام مندی بدهد و دوم اینکه در جامعه امروزی انسان معاصر بتواند پاسخ های متراکم به نیازهای انباشته دهد. قرآن در این تعریف تمدن را نیکی ها و خیرات بشری معرفی می کند و فهم تمدنی قصد دارد الگو و زمینه های این خیرات را نشان دهد و در پی ایجاد یک جامعه توحیدی به جامعه ای متراکم توحیدی است. بنابراین به صورت کلی، فهم تمدنی قرآن شامل فهم جامع از قرآن برای تحقق جامعه آموزه های دینی شمرده می شود.

وی در پاسخ به اینکه در قرآن چه مفاهیم و دلالت های تمدنی وجود دارد، گفت: باید استنتاق تمدنی از قرآن را جدی بگیریم و منظورم این است که اساساً ما و دیگرانی که هوس فهم تمدنی داریم، باید معلوم کنیم چه دغدغه و هدفی داریم که می خواهیم عینک تمدن به چشم بزنیم و چه نیازی را می خواهیم رفع کنیم. تلقی من این است که این فهم، در فرآیند تاریخ تکامل انسانی، معرفت و دانش یافته است و باعث می شود انسان در استنتاق های قرآنی خود شبکه ای تر فکر کند و نگاه های کلان و جامع اش پخته تر شود.

این تمدن پژوه، رصدهای تمدنی در اعماق قرآن را به دور از اخلاق دانست و گفت: ما تمدن پژوهان در مطالعاتی که داریم همیشه در هر جلسه و بحثی به این اذعان می کنیم که اساساً قرآن خیلی بزرگتر از آن است که بتوانیم لایه ها و متون معنایی آن را سیر کنیم اما اگر بخواهیم به سمت قرآن برویم و بخواهیم فهم را بیان کنیم، باید دو مسیر را تفکیک کنیم که به ما دو نظام معرفتی را ارایه می کند.

وی در ادامه این بحث توضیح داد: مسیر اول؛ به دنبال واژگان یا مفاهیمی در قرآن هستیم که شبیه موضوع تمدن در ادبیات اجتماعی امروز است. در این مسیر با انبوهی از الفاظ روبرو می شویم که هر کدام می تواند گوشه ای از پازل تمدنی را حل کند. در این رویه باید رویکرد تمدنی داشته باشید که بر اساس آن، همه واژگان قرآن را از منظر و رویکرد تمدنی بررسی می کنید و در این صورت مشخص می شود که قرآن چه وزن تمدنی برای جامعه امروز و ایجاد یک جامعه انسانی تر پیدا می کند. مسیر دوم به افق تمدنی اشاره دارد که توحید هم به عنوان آموزه عقیدتی و هم آموزه اخلاقی تفسیر می شود. این تراز شما را به بحث های تمدنی می کشاند و می توانید با انسانی که هم دین شما نیست تهاتر کنید.

حجت الاسلام بابایی در مورد اینکه آیا سابقه فهم تمدنی قرآن موجود است یا خیر، بیان کرد: در نگاه تمدنی، فهم تمدنی در خلأ اتفاق می افتد و نمی توانیم از گذشتگان خودمان بگذریم بلکه باید در تراز خودمان آن را به جامعه بکشانیم اما خوانش جدید آن است که ما تمدن را یک وضعیت را نمی دانیم بلکه یک فرآیند می دانیم و واژه تمدن تنها یک اسم نیست چون بر اساس مکان و زمان سنجیده می شود و به همین دلیل نیاز داریم استنتاق های جدید تمدنی را داشته باشیم.

وی خاطرنشان کرد: در هر قرائت و فهم جدید از قرآن، پاسخ جدیدی را پیدا می کنید و به نظرم این یک قاعده وجودی است که جنبه اجتماعی نیز دارد و ترقی معرفتی و اجتماعی در جامعه ایجاد می کند و نقش قرآن در ترقی اجتماعی اینجاست که مشهود می شود.

این عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با ورود به بحث مواجهه تمدن غرب و تمدن اسلامی، درباره اینکه شاخصه های تمدن قرآنی کجا همگرایی و کجا واگرایی دارند، گفت: نقطه شروع بحث تمدن و فهم تمدنی ضرورتاً دوره مدرنیزاسیون در اسلام نیست هر چند کسی که می خواهد در این زمینه بررسی کند، باید به آنچه که در دنیا اتفاق افتاده اشراف داشته باشد. در میراث خودمان نقاط و لحظاتی وجود دارند که فهم و رویکرد تمدنی هستند. در سنت و در میراث فکری خودمان، آثار بزرگان وجود دارد که به عنوان مصادیق تمدنی قابل توجه هستند. البته برای بررسی این موضوع، همچنان باید به ثقل اکبر و ثقل اصغر پایبند بود یعنی همیشه باید قرآن را در سیر مطالعات در نظر بگیریم؛ در مرحله اول مرکز قرآن و در مرحله دوم، شمولیت قرآن باید حفظ شود. همچنین در کنار آن می توانیم به متن های علمی و دینی عالمان ما که معطوف به اندیشه‌های ادبی اسلامی است، مراجعه کنیم نه فقط میراث فکری این بزرگان باید خوانده شود بلکه باید از تجربه زیسته آنها نیز مطلع شویم.

وی تصریح کرد: اگر بخواهیم به تمدن در اصطلاح جدید بپردازیم با چالش ها و رویکردهای جدیدی مواجه می شویم و در این صورت است که باید بتوانیم میراث گذشته را به روز کنیم. باید از آنچه که در جهان امروز در حال رخ دادن است، مطلع باشیم اما آنجایی که قرار است خودمان باشیم باید به قرآن برگردیم و این همان نقطه ای است که شاخص های فهم تمدنی از قرآن را می سازد.

بابایی در مورد در حاشیه بودن قرآن در مباحث دانشگاه و حوزه و راهکاری برای بازگشت به قرآن گفت: اولا تمدن‌ها با کیفیت ساخته می شوند و دوم اینکه ما تمدن پژوهان نمی توانیم از مساله های جهان اسلام شانه خالی کنیم. رویکرد تمدنی در شرایط امروز باید بگوید چرا حال جهان اسلام ناخوش است؛ هنوز تمدن پژوهان، نتوانستند با موضوع خشونت، متن تمدنی تولید کنند و خیلی از مسایل دیگر که برای آنها مرجع و مطلبی تولید نشده است. هویت اندیشه تمدنی رفت و برگشتی است و اساساً اندیشه تمدنی در میدان پا می گیرد نه در چهاردیواری، و ما در رفت و برگشت کتاب به کتاب نمی توانیم اندیشه تمدنی پخت و پز کنیم. فهم تمدنی قرآن و استخراج شاخص های تمدنی، محسور شدن در فضای دانشگاهی و حوزوی را نمی طلبد چراکه باید نیازهای روز و مسایل موجود را درک کنیم تا نسبتی بین مساله ها، معضلات و پاسخی برای آنها برقرار کنیم.

وی در پایان در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه فهم تمدنی قرار است چه گره ای از مشکلات ما باز کند؟ آیا می توان آن را با تدابیر دیپلماتیک مقایسه کرد، گفت: لازم است در پاسخ به این سوال، به مساله امید به مثابه یک استراتژی تمدنی تاکید کنم؛ اساساً تاریخ تمدن ها نشان می دهد که جهش های تمدنی در بدترین شرایط اتفاق می افتد مثل ظهور پیامبر در یک سرزمین جاهلی. تلقی من این است که در خوانش های خودمان باید نقطه های امید، جهش و عزیمت تمدنی را در نظر بگیریم و آنها را آشکارا به یکدیگر بگوییم و به هم تواصی امید داشته باشیم تا خروجی ها هموار شود و کنترل وضعیت برای ما آسان شود.

در بخش معرفی کتاب، مالک شجاعی به مجموعه مطالعات تمدنی اشاره کرد. این مجموعه مطالعات در قالب چهار شماره مجله «نقد و نظر» به بحث الهیات و تمدن می پردازد، در یک کتاب منتشر خواهد شد. همچنین کتاب «کاوش های نظری در الهیات و تمدن» نوشته حجت الاسلامی حبیب الله بابایی نیز دیگر کتابی بود که در این برنامه معرفی شد.

«ضیافت»محصول گروه فرهنگ و اندیشه شبکه چهار سیما است که در ماه مبارک رمضان،هرشب ساعت 23 از چهارسیما پخش می شود

پایان پیام/248