روان‌شناسی؛ مرهمی بر قرن استرس

دومین منبع مشورتی در مسایل خانوادگی، روان شناسان و مشاوران خانواده هستند و عمده‌ترین مشکلات زندگی و خانواده‌ها برای دریافت خدمات مشاوره‌ای عبارت است از: مشکل روابط بین اعضای خانواده، تربیت فرزند و مسائل روانشناختی.

همچنین بیشتر افراد خواستار وجود مراکزی برای مراجعه و دریافت خدمات روان شناسی و مشاوره‌ای بودند و نیز عمده افراد مورد بررسی در دسترس‌بودن مراکز خدمات روانشناسی و مشاوره‌ای برای خانواد‌ه‌ها و به کارگیری متخصصان مجرب در این مراکز را خواستار بودند.

آغاز خدمات روان شناسی

آغاز رنسانس، شروعی برای تدوین خدمات علمی به شمار می‌رود که امر روان شناسی و مشاوره نیز از این وضع مستثنی نبود. خدمات روان‌درمانی و مشاوره ای آخرین علمی بود که به جرگه علوم پیوست. بنابراین آغاز فصل جدید از موضوع مشاوره را می‌توان در قرن بیستم دید.

در حال حاضر خدمات مشاوره‌ای مجموعه‌ای از تخصص‌ها، متشکل از مشاوره، روانشناسی، روان‌درمانی، و مددکاری است. این تخصص‌ها با پشتوانه‌ای افزون‌بر 150 رویکرد و نظریه در حال توسعه هستند. خدمات مشاوره‌ای تلاش دارد تا تمامی ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی افراد را مورد مطالعه قرار داده و به نیازمندان یاری رساند.

شاید اولین اقدامات منسجم در زمینه خدمات مشاوره‌ای در کشورهای غربی را بتوان در اوایل قرن بیستم ملاحظه کرد.

تلاش‌های زیگموند فروید در کار کلینیکی، فرانک پارسونز در راهنمایی، آلفرد بینه در کار سنجش، کارل راجرز در زمینه روان شناسی، از جمله تلاش‌های علمی در توسعه خدمات مشاوره‌ای در غرب بود. سابقه ساماندهی خدمات مشاور‌ه‌ای در غرب به سال 1970 برمی‌گردد.

خدمات روانشناسی و مشاوره‌ای در ایران

سرآغاز خدمات روانشناختی در ایران را می‌توان مربوط به سال 1332 دانست. در این سال با کمک وزارت کار و سازمان صنایع کشور و هیئت عمران بین‌المللی طرحی برای انتخاب و انتصاب‌های صحیح پی‌ریزی شد. به دنبال آن در سال 1334 در اداره مطالعات و برنامه‌ریزی آموزش و پرورش دایره تحقیقات روان شناسی به وجود آمد که تهیه و استانداردسازی برخی تست‌های هوش و سنجش روانی مبادرت نمود.

از اواخر دهه 1360 به دلیل تحول اجتماعی و نیاز جامعه به ویژه تأثیرات جنگ تحمیلی، افزایش تعداد دانش‌آموزان، بالارفتن آمار جوانان، افزایش فشار روانی و توجه جدی به تربیت فرزند به تدریج مراکزی برای ارایه خدمات روانشناسی و مشاوره‌ای به‌خصوص در شهرهای بزرگ تشکیل شد.

خدمات مشاوره‌ای در ایران از سال 1374 ساماندهی شد. تلاش برای ایجاد شورای هماهنگی خدمات مشاوره‌ای و نظام خدمات روان شناسی و مشاوره ای از مهم‌ترین این اقدامات است. از آن‌جایی که قرن حاضر، قرن استرس و فشار روانی است، بنابراین خدمات مشاوره‌ای یکی از ضرورت‌های زندگی امروزی است.

خانواده‌ها به دلیل درگیربودن با زندگی روزمره، استرس مضاعفی را تحمل می‌کنند و بنابراین بیشتر در معرض آسیب قرار دارند. بر این اساس ارایه خدمات روانشناسی مشاوره ای در چنین جامعه‌ای بیشتر ضرورت دارد.

نتایج پژوهش‌های انجام شده در حوزه مرکزی ایران نشان داده است که 65 درصد از خانواده‌ها به طور مستقیم نیاز به مشاوره زناشویی دارند و عمده‌ترین نیاز آن‌ها در زمینه آموزش روش‌های حل تعارض است.

علل مراجعه به مراکز خدمات روان شناسی و مشاوره‌ای

تحقیقات نشان داده است که 69 درصد از مردم و شهروندان فعلی جهت رفع نگرانی‌های زندگی خود خواهان استفاده از خدمات روان شناسی و مشاوره هستند. در پژوهشی که بر روی مراجعان مرکز خدمات روان شناسی و مشاوره‌ای انجام شد نشان داده شد که علت مراجعه 35.3 درصد مشکلات روانی، 34 درصد مشکلات روابط بین فردی، 19.6 درصد مشکلات خانوادگی و 11.1 درصد مشکلات تحصیلی است. همچنین افراد بزرگسال و مسن بیش از دیگران از خدمات مشاوره‌ای بهره می‌گیرند.

شرایط مراکز خدمات روان شناسی و مشاوره‌ای

مراکز خدمات روان شناسی و مشاوره زمانی می توانند مؤثرتر باشند که شرایط لازم را داشته باشند. عمده‌ترین شرایط لازم برای مراکز، استانداردبودن و توجه به نیازهای مراجعان است. در این زمینه تحقیقات نشان داده است که: توان علمی، تجربه و متأهل‌بودن مشاور در موفقیت او تأثیر دارد. همچنین عواملی نظیر سن، جنسیت، وضعیت تأهل و وضع ظاهری درمانگر از جمله عواملی هستند که در انتخاب وی از طرف مراجعه‌کننده تأثیر می‌گذارد.

از سویی دیگر ملاحظه شده است که مردم روانشناسان و مشاورانی را ترجیح می‌دهند که تا سرحد امکان اسرار آنان را حفظ کنند و در برخورد با آنان به جای دلسوزی، همدلی داشته باشند. همچنین یکی از ویژگی‌های مهم روان شناس و مشاور که تأثیر چشمگیری بر روی مراجعان می‌گذارد جذابیت اجتماعی و مهارت‌های ارتباطی اوست.

بررسی‌ها نشان داده است که تمامی سازمان‌هایی که خدمات روان شناسی و مشاوره‌ای در آن‌ها گسترش یافته است، شروع فعالیت‌های خود را بر وضعیت‌سنجی و نیازسنجی از آن سازمان مبتنی ساخته‌اند.

جایگاه خدمات روان شناسی و مشاوره در امنیت روانی جامعه

خدمات روان شناسی و مشاوره در به‌وجود آوردن امنیت روحی و روانی در جامعه و درونی‌کردن ارزش‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند. انسان موجودی پیچیده و دارای جنبه‌های مختلف است و بر همین اساس نیازها و خواسته‌های مادی و معنوی متفاوتی دارد. ایجاد هماهنگی میان ارضا و اقناع این خواسته‌ها و امیال کار آسانی نیست، بلکه دارای پیچیدگی‌ها و ظرافت‌هایی است. خدمات روان شناسی از طریق تبیین پیوستگی و ارتباط ارزش‌ها و فرهنگ‌ها ما را در درک بهتر مسائل کمک می‌کنند.

یکی از رشته‌های روانشناختی کاربردی «راهنمایی و مشاوره» یا «روان شناسی مشاوره‌ای» است که هدف خود را شناخت توانایی‌ها و استعدادهای بدنی، ذهنی و عاطفی فرد و کمک به رشد مطلوب و همه جانبه او می‌داند. چنین رشدی به حیات فرد از تولد تا دوره کهنسالی مربوط می‌شود. چون انسان در برخورد با محیط و مناسبات اجتماعی و اقتصادی خود مدام در حال تغییر و پویندگی است، تا زمانی که زنده است، می‌تواند به رشد روانی خود ادامه دهد.(روان شناسی رشد)

روان شناسان، مشاوران و مددجویان اجتماعی قاعدتاً افرادی توانمندند که نقش مهمی در برقراری امنیت روانی در جامعه دارند و به منظور جبران کمبودهای روانی جامعه، با پشتکار و با استفاده از هوش و توانایی‌های ذهنی و مهارت‌‎های خود می‌توانند افراد بسیاری را از مصیبت‌ها و بلاهای عظیم رهایی بخشند. مهم‎ترین روش‌های پاسخ‌دهی به فشارهای روانی و مشکلات زندگی آن است که پاسخی منطقی به آن‌ها بدهیم.

گاهی به دلیل شرایط محیطی خاص یا برآورده‌نشدن نیازهای فردی و اجتماعی، تعادل و آرامش روانی فرد دست‌خوش تغییراتی می‌شود که او را از ارائه پاسخ‌های منطقی بازمی‌دارد. در چنین حالتی افراد ممکن است پاسخ‌های احساسی نشان دهند. این پاسخ‌های احساسی را مکانیزم‌های دفاعی (سازگاری) می‌گویند.

مکانیزم‌های دفاعی در همه افراد دیده می‌شود ولی افراط در استفاده از این مکانیسم‌ها فرد را از حالت عادی خارج می‌سازد و از واقعیات زندگی دور می‌کند.

اینجاست که خدمات روانشناختی مددجو و روان شناس یا مشاور می‌تواند نقش مهمی را در رفع اینگونه مکانیسم‌های دفاعی ایفا کند و افراد را با فنون و ابزار مناسب آشنا سازد تا این معضلات را کاهش دهند.

خانواده نیز در شکل‌گیری احساس امنیت در افراد نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. نزدیکی، دوستی و صمیمیت در خانواده از عوامل مهم مصون‌سازی افراد در برابر فشارها و ناملایمات محسوب می‌شوند.

پیشگیری از بیماری‌های روانی و آسیب‌های اجتماعی

یکی از مشکلات عمده عصر ما هجوم استرس‌زاهای روانی اجتماعی است که از درون و بیرون ما سرچشمه می‌گیرند. تغییرات زندگی، ناکامی‌ها و شکست‌ها، حواث و... دائما ما را می‌آزارند. استرس‌ها موجب خستگی، بی‌حالی، کاهش انرژی، کاهش سطح تحمل، عصبانیت و... می‌شود. در نتیجه از میزان سازگاری و توان مقابله با استرس‌ها می‌کاهند و موجب کاهش بازده عملکرد می‌شوند. یکی از رئش‌های کاستن استرس ورزش است. ورزش به عنوان درمان بیماری‌های روانی و آسیب‌های اجتماعی بسیار مهم شناخته شده است.

جامعه‌شناسان و سیاست‌مداران روان شناسی نیاز به امنیت را به عنوان یکی از نیازهای اولیه انسان‌ها در نظر می‌گیرند و معتقدند در صورتی که این نیاز به طور مناسب ارضا نشود تبعاتی برای فرد و جامعه به دنال خواهد داشت. یکی از عواملی که امنیت اجتماعی را به خطر می‌اندازد پدیده کودکان خیابانی است. آن‌ها تمام اوقات خود را در خیابان می‌گذرانند و باعث برهم زدن امنیت روانی اجتماعی می‌شوند.

مزلو امنیت را ازجمله نیازهای انسان برشمرده است. وی در هرم خود در خصوص نیازهای گوناگون انسان امنیت را فراتر از ارضای نیازهای جسمانی و زیستی قرار می‌دهد.

تامین امنیت روانی، خصوصا روانی اجتماعی، در سایه توجه به ابعاد اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جامعه حاصل می‌آید به‌گونه‌ای که از قلمروها به عنوان نیروهای مولد امنیت اجتماعی یاد می‌شود. امنیت اجتماعی مقوله‌ای است که افراد گروه‌های اجتماعی و دولت در تامین آن سهیم هستند. تامین امنیت نیازمند رفع عوامل تهدیدکننده آن است.

منابع

احمدی، خدابخش. (1386). «بررسی نیازهای خانواده‌ها به خدمات مشاوره‌ای». فصلنامه مطالعات فرهنگی- دفاعی زنان. سال سوم، شماره 10 و 11، پاییز و زمستان. صص 68-91.

ذبیحی، مهشید. (1385). «جایگاه خدمات مشاوره و مددکاری اجتماعی در امنیت روانی جامعه». مجله رشد آموزش مشاوره مدرسه. شماره 4، تابستان. صص 36-41.

با اندکی تلخیص و اضافات:

فرزانه عطار، خبرنگار ایسنا- منطقه خراسان