شهید صدر یک متفکر چند بعدی است/ تفکر شبکه ای شهید صدر

به گزارش خبرنگار مهر، نشست «بازخوانی اندیشه اجتماعی شهید محمدباقر صدر» با سخنرانی آیت الله سیدمنذر حکیم، حجت الاسلام پارسانیا، حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی و مهدی حسین زاده یزدی روز گذشته در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.

حجت الاسلام الهی خراسانی در این نشست گفت: مرحوم شهید صدر یک متفکر چند بعدی است و هر یک از اصحاب دانش به فراخور رشته تخصصی خود از آن منظر شهید صدر را گزارش می کنند. این ما را در خطر تجزیه اندیشه چندوجهی شهید صدر قرار می دهد. این خطر باعث می شود ما بخشی از انسجام نظری را در وجوه مختلف از دست بدهیم. لذا باید به ابعاد مختلف یک متفکر توجه کنیم.

وی ادامه داد: بحث های فلسفه تاریخ و فلسفه اجتماعی شهید صدر و نظریات عام اجتماعی در مجموعه ۱۴ سخنرانی شهید صدر با نام «مدرسه القرآنیه» منتشر شده است. مقدمه فلسفتنا نیز کتابی است که وجه تمایز متافیزیک و فلسفه اسلامی را با فلسفه های رقیب بیان می کند. مقدمه این کتاب درباره طرح مسئله اجتماعی است. یعنی آنچه زیرساخت مسئله یابی در حوزه نظریه اجتماعی است. نام آن «الانسان المعاصر و المشکله الاجتماعیه» است. بحث های مربوط به تاریخ هم در «السنن التاریخیه فی القرآن الکریم» آمده است.

وی افزود: در حوزه مبانی فلسفی نظریه اجتماعی ایشان متاب فلسفتنا را دارند و بحث های مربوط به نظریات کلامی ایشان به نام نظریه «خلافه الانسان و شهاده الانبیاء» است که معرفی کافی نشده است.

حجت الاسلام الهی خراسانی گفت: مولفه های نظریات اجتماعی ایشان و بحث های مرتبط با آزادی در مقاله «الحریه فی القرآن» یا کتاب «الاسلام یقود الحیات» و «رسالتنا یجب ان تکون قاعدة للوحده» آمده است.

وی ادامه داد: ابعاد اقتصادی و سیاسی جامعه اسلامی در کتاب اقتصادنا آمده است. اقتصادنا امکان سنجی، تبیین اصول کلی و تفاوت های اقتصاد اسلامی و سایر اقتصادها را نسان می دهد.

وی افزود: در کتاب «لمحه فقهیه تمهیدیه عن مشروع دستور الجمهوریة» اصولی را پیشنهاد می دهند که کلیات آن در قانون اساسی گنجانده شد. آثار شهید صدر در تبیین اجتماعی از سیره معصومین هم خیلی جذاب است. بخش هایی از آن را می توانید در «دور الائمه فی الحیات الاسلامیه» و در «اهل بیت: تنوع ادوار و وحدت هدف» و حتی کتابچه «فدک فی التاریخ» ببینید. تصویری که ایشان از جریان فدک ارائه می کند ابعادی از یک انقلاب اجتماعی است.

حجت الاسلام الهی خراسانی گفت: شهید صدر چگونه در حوزه اجتماعی نظریه پردازی کرده است؟ شهید صدر منظومه ای فکر می کند. رویکرد منظومه ای چه ارتباطی با نظریه پردازی دارد؟ نظریه آن واسطه تبیینی است که ما را از مبانی به مدل ها می برد. ما نیاز به یک هندسه عرضی هم داریم. تفکر شهید صدر یک تفکر شبکه ای است که از فلسفه و کلام و… برای نظریه خود استفاده می کند.

وی ادامه داد: دومین مسئله حساسیت و توجه به زیرساخت های معرفت شناختی است. او معتقد بود ساخت نظام اسلامی در حوزه اقتصاد و علوم اجتماعی و … جز با معتبر دانستن یافته های تجربی ممکن نیست. سومین مورد، مباحث و نظریات روش شناختی ایشان است. ایشان به تنوع دلیل و طریق اکتشافی فکر می کند که متاب «معالم الجدیده» در این حوزه است.

وی در پایان گفت: مطالعات وسیع و رویکرد تطبیقی ایشان نیز شایان ذکر است. در آثار شهید صدر به رسم فقهی، بسیاری از نظریات را نام نمی برند اما نظریات رقیب را نقد می کنند.

همچنین مهدی حسین زاده یزدی در این نشست گفت: به تعبیر برنکی مهمترین پرسش فلسفه علوم اجتماعی، طبیعت گرایی معرفت شناختی است. یعنی آیا روش در علوم اجتماعی مثل روش در علوم طبیعی است؟ این سوال را اگر از شهید صدر بپرسیم چه پاسخی می گیریم؟

وی ادامه داد: اولین دوگانه ای که به ذهن ما می رسد، علم و مکتب است. علم از آنچه هست سخن می گوید و مکتب از آنچه باید باشد. علم تفسیر واقعیت را بر عهده دارد و مکتب آنچه باید باشد را مد نظر دارد. شهید صدر تاکید بر یگانگی روش و دوگانگی علم و مکتب دارند.

وی افزود: آیا می توان شهید صدر را طبیعت گرا بدانیم؟ نباید در مواجهه با شهید صدر دچار سوء فهم شویم. شهید صدر دوگانه هایی دارند که باید فهم شود. یکی از دوگانه های ایشان، تقسیم تجربه، به تجربه اجتماعی و تجربه فردی است و تمایز جالبی بین این دو تجربه قرار می دهند.

وی اظهار داشت: به تعبیر شهید صدر اگر بخواهید اثر نظام سرمایه داری را در جامعه ببینید، این تجربه نیم تواند برای یک فرد و مشاهده کننده حاضر باشد، این تجربه در طول تاریخ و در حیات اجتماعی شکل می گیرد. شهید صدر معتقد است در تجربه اجتماعی شما صاحب منفعت هستید.

مهدی حسین زاده یزدی گفت: شهید صدر قوانین را در علم به دو دسته تقسیم می کند. قوانین طبیعیه و قوانینی که در چارچوب یک مکتب خاص سامان می گیرد.

وی ادامه داد: ما قوانینی داریم که با اراده انسان ها هیچ تصادمی ندارد. متلاً قانون محدودیت اقتصادی که می گوید منابع طبیعی نسبت به تولید ما تقش محدد را دارد.

وی افزود: دوم قانونی است که با اراده آدمی در ارتباط است و پس از پذیرش یک پارچوب مکتبی خاص ارائه می شود. مثل قانون عرضه و تقاضا. اینجا اراده در پذیرش مکتب خاص و در روابطی که بین اینها وجود دارد، دخالت دارد.

وی در پایان گفت: گفته می شود که نگاه شهید صدر به علم پوزیتیویستی است. اما شهید صدر معرفت را تجربی نمی دانند ولی علم را تجربی می دانند.