آیا می‌دانید گل‌فشان چیست؟

گل‌فشان چیست؟

گل‌فشان یکی از عوارض زمین‌ ریخت‌شناسی و زمین‌شناسی است که از یک یا چند دهانه آتشفشانی تشکیل‌ شده و به‌ طور مداوم گل سردی از آن به خارج پرتاب و روان شده و با انباشته شدن روی ‌هم، کم‌کم مخروط‌های کوچک و بزرگی را تشکیل می‌دهد. برخی معتقدند گل‌فشان پدیده‌ای مرتبط با فعالیت‌های آتش‏فشانی است، اما اغلب دانشمندان معتقدند این پدیده خاستگاه غیر آتشفشانی دارد.

عوامل پیدایش گل‌فشان چیست؟

فشارهای زمین‌ساختی باعث پیدایش گل‌فشان‌ها شده‌اند. این گل‌فشان‌ها دارای روانه‌های گلی سرد هستند.
گل‌فشان‌ها از عوارض مرتبط به پیامدهای آتشفشان‌ها است که این نوع گل‌فشان‌ها دارای روانه‌های گلی داغ هستند.
منشأ تشکیل گل‌فشان‌ها در سواحل شمالی دریای عمان، فشار حاصل از حرکت صفحه اقیانوسی دریای عمان و در منطقه شمال ایران - گلستان نیز مربوط به زیرصفحه قاره‌ای ایران است.

اهمیت گل‌فشان‌ها

وجود این پدیده ریخت‌شناختی در هر منطقه نشانه فعالیت زمین‌ساختی آن منطقه بوده است؛ بنابراین احتمال زلزله خفیف و گسل‌خوردگی وجود دارد و این امر باید در احداث سازه‌های ثابت و سکونت‌گاه‌ها در نظر گرفته شود. ترکیبات بعضی گل‌فشان‌ها تا حدی مشخص‌کننده وضعیت درونی زمین از لحاظ وجود منابع آب، نفت و سایر مشتقات هیدروکربنی است.

نمونه‌های گل‌فشان در ایران

گل‌فشان‌های ایران اکثراً در جلگه ساحلی دریای عمان در جنوب استان سیستان و بلوچستان و استان هرمزگان و نمونه‌هایی هم در شمال استان گلستان در شهرستان آق‌قلا واقع‌ شده‌اند. تعدادی از آن‌ها فعال‌اند و فعالیت آن‌ها در فصول مختلف سال با تغییراتی همراه است، به طوری که گاهی یک گل‌فشان فعال، ممکن است غیر فعال شود و بالعکس.

گل‌فشان‏‌ها در ایران

گل‏‌فشان‏‌ها در سرتاسر دنیا پراکنده هستند. بزرگ‌ترین کوه گل‌فشان دنیا با ارتفاع ۵۰۰ متر در منطقه بلوچستان پاکستان قرار دارد. معروف‌ترین گل‌فشان ایران در منطقهٔ تَنگ در استان سیستان و بلوچستان و در شهرستان کنارک قرار دارد و از دیدنی‌های برتر چابهار به شمار می‌رود. این گل‏‌فشان مجموعه‌ای از چند تپه با ارتفاع متفاوت است که هم‌اکنون فقط یکی از آن‌ها فعالیت گل‏فِشانی دارد. به علت نزدیکی زیاد این منطقه به اقیانوس هند و همچنین شکل خاص پوسته زمین در این ناحیه، پوسته اقیانوس با شیب بسیار تندی در زیر این منطقه به داخل زمین فرو می‌رود که باعث به وجود آمدن فشارهای زیادی به پوسته زمین می‌گردد. فشار به وجود آمده باعث خروج آب و به همراه آن گل‌ولای می‌شود. این عامل یکی از علت‌های به وجود آمدن گل‌افشان‌ها و چشمه‌های آب‌معدنی فراوان در این منطقه به شمار می‌آید.

سرد بودن گل و عدم وجود بخار به همراه آن تأییدی بر صحت ادعای ذکر شده‌ است؛ زیرا در مناطقی که پدیده‌های مشابهی به علت گرمای زمین و فعالیت‌های آتشفشانی رخ می‌دهد، خروج آب گرم به همراه بخار طبیعی‌تر است. یکی از نمونه‌های بسیار دیدنی و جالب‌توجه در این مورد کوه تخت سلیمان شهر تکاب در استان آذربایجان غربی است.

گل‌افشان دیگری با نام چشمه گل‌فشان پیرگل در منطقه تفتان در همین استان قرار دارد. گل‌افشان‌های حوض مانندی نیز در منطقه میناب نیز گزارش‌شده‌اند. سه گل‌فشان با نام‌های گمیشان، قارنیارق و نفتلیچه در گلستان وجود دارد که مکان‌های زیبایی برای طبیعت‌گردی است.

گل‌فشان نفتیجه (پدیده تکتونیکی – رسوبی)

این گل‌فشان در نزدیکی شهر گمیشان استان گلستان قرار گرفته است. در مقایسه با گل‌فشان‌های جنوب ایران، این گل‌فشان روان‌روی بیشتری داشته و غلظت مواد خروجی آن کمتر است. بوی نفت خام که در اطراف این گل‌فشان به مشام می‌رسد، احتمال ارتباط آن را با منابع نفت و گاز دریای خزر را در ذهن ایجاد می‌کند. دهانه‌های فرعی گاز که به شکل کراترهای آتشفشانی کوچک هستند از جنبه‌های زیبای این گل‌فشان به شمار می‌روند. برخی از ویژگی‌های دیگر این گل‌فشان:

این پدیده‌ها از زیباترین پدیده‌های طبیعی به اشکال مخروط‌های کوچک آتشفشانی از جنس گل یا ماسه هستند که ابعاد آن‌ها از چند سانتیمتر تا چندین متر متغیر است. به نظر می‌آید قسمت مرکزی آن از جنس ماسه و بخش خارجی آن از جنس گل است. در این آتشفشان‌ها، تزریق مواد گلی و ماسه‌ای از زیر به داخل شکاف و به همراه آب صورت می‌گیرد و به مواد گلی که از شکاف خارج می‌شود، روانه گلی می‌گویند.

گل‌فشان قارنیارق

گل فشان قارنیارق معروف به قارنیارق در 18 کیلومتری شمال غرب شهرستان آقلا و در حاشیه شرقی روستای سقرتپه قرار دارد. علت نام‌گذاری آن به قارنیارق به‌این‌علت است که در گویش ترکمنی قارن به معنی شکم و یارق به معنی پاره است، این گل فشان به شکم پاره و یا جایی که شکم زمین شکافته و پاره گشته معروف است. گل‌فشان قار نیارق به شکل یک برجستگی حلقوی (مخروط گل فشان) به قطر بیرونی حداکثر 700 متر است و یک فروافتادگی در داخل این حلقه به عمق تقریبی 10-15 متر وجود دارد که دریاچه گل‌فشان را در گذشته تشکیل می‌داده است.

گل‌فشان اینچه

این گل‌فشان در 26 کیلومتری شمال آق قلا در مجاورت دریاچه‌ای به همین نام، که در بعضی منابع از آن به‌عنوان تالاب یادشده است، قرار دارد. دریاچه اینچه در سمت راست مسیر جاده آق قلا به اینچه برون واقع‌ شده است، بلندی میانگین آن از سطح دریا 7 متر و گستردگی در حدود 200 هکتار است. بخش شمالی دریاچه را شوره‌زار تشکیل می‌دهد و آب‌های ناشی از طغیان رودخانه اترک و هرز آب‌های موضعی، نمک‌ها را در خود حل کرده‌اند و پس از ورود به دریاچه باعث بالا رفتن شوری آن می‌شود. این گل‌فشان، به این دلیل در مواقع کم‌آبی قشر سفیدی از نمک در کناره‌ها و بستر آن قابل‌ مشاهده است.

گل فشان گوبکلجه

این گل‌فشان در شمال تپه گوبکلجه و در حاشیه شرقی جاده صوفیکم واقع‌شده است که به‌صورت پنج چاله کوچک برون مخروط با قطر تقریبی دو متر در مجاورت هم و در یک امتداد مشاهده می‌شود و در چاله‌های یادشده آب گل‌آلود به‌صورت ممتد در حال جوشش است. گوبکلجه در گویش ترکمنی به معنی ناف کوچک است. جاده صوفیکم - اینچه برون از جاده‌های مرزی است و این گل‌فشان فاصله کمی تا مرز ترکمنستان دارد. به اعتقاد کارشناسان و اهالی بومی، گل‌فشان‌ها ازنظر خواص درمانی دارای اهمیت هستند و بسیاری از این جاذبه‌های طبیعی ناشناخته مانده‌اند.

توصیه مهم:

این پدیده زمین شناسی یکی از جاذبه‎های طبیعی کشور ما است. از برداشتن گِل‌ها یا آسیب زدن به آن‌ها خودداری کنید.

منبع: ویکی پدیا