از چشمه‌سار عطار چقدر نوشیدیم؟

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، عطار نیشابوری یکی از شاعران و عارفان نام آور ایران در اواخر قرن ششم و اویل قرن هفتم هجری قمری است که برای بیان مقاصد عرفانی خود بهترین راه را که همان آوردن کلام ساده و بی‌پیرایه و خالی از هرگونه آرایش است را انتخاب کرده و سرمشق عرفای نامی بعد از خود همچون مولوی و جامی بوده است.

بیست‌وپنجم فروردین‌ماه، مصادف با روز عطار نیشابوری است. آثار عطار شامل دو دسته منظوم و منثور است. از میان مثنوی‌های عرفانی او بهترین و شیواترین آنها منطق‌الطیر، تذکره‌الاولیا و الهی‌نامه است که نویسندگان از داستان‌های آن‌ها به عنوان منبع برای تولید آثار بازنویسی و بازآفرینی برای کودکان و نوجوانان بهره گرفته‌اند و آثاری را برای بچه‌ها تولید کرده‌اند، اما این آثار تا چه اندازه باکیفیت و قابل استناد است، پرسشی است که در این گزارش به آن پرداخته‌ایم.


60 درصد کتاب‌هایی که در حوزه بازنویسی و بازآفرینی متون کهن منتشر شده شتاب‌زده است
عبدالمجید نجفی، از نویسندگانی است که دو کتاب مشتمل بر حکایت‌هایی از «الهی‌نامه» و «تذکرة‌الاولیا» برای نوجوانان بازآفرینی کرده و در مجموعه «قصه‌های شیرین ایرانی» از سوی انتشارات سوره مهر منتشر کرده است. او در این بار می‌گوید: بدون اغراق متون کهن فارسی دریاهای بی‌کران معرفت هستند و با توجه به کیفیت پایین آموزش در مدارس و دانشگاه‌ها که سبب شده روز به روز ارتباط بچه‌ها با متون کهن کمتر شود، بازنویسی و بازآفرینی متون کهن از سوی نویسندگان بسیار ارزشمند است. من هم داستان‌هایی از الهی‌نامه، تذکره‌الاولیا و مصیبت‌نامه را انتخاب و بازآفرینی کردم. مبنای انتخاب من ساده‌خوانی و قابل فهم بودن داستان‌‌ها برای گروه سنی کودک و نوجوان بود.

وی در ادامه می‌افزاید: به نظر من حدود 60 درصد از داستان‌های عطار قابل ارائه برای گروه سنی کودک و نوجوان است و می‌تواند منبع ارزشمندی برای نویسندگان باشد برای بازآفرینی متون عرفانی و تبدیل داستان‌های معقول به محسوس. البته نویسندگان ما در مقایسه با آثار دیگری مانند شاهنامه و بوستان و گلستان و کلیله و دمنه آن‌طور که باید و شاید به آثار عطار نپرداخته‌اند درحالی‌که ما همه از پی عطار و سنایی آمده‌ایم و همانطور که گفته شده «عطار روح بود و سنایی دو چشم او ما از پی سنایی و عطار آمدیم».

نجفی با بیان اینکه شاعران ارزشمندی همچون مولانا از عطار و سنایی تاثیر پذیرفته‌اند، می‌گوید: الگوبرداری از عطار در شرایطی که انسان معاصر دچار بی‌معنایی شده و از بیهودگی رنج می‌برد، می‌توان معناهای عمیق را به طور جدی تحریر کرد و به زبان نوجوانان ارائه داد، کتاب‌های باکیفیتی که بعدها منبعی برای تولید آثار انیمیشن، فیلم و کارتون باشد. اما متاسفانه در دهه 70 و 80 موج کاذبی از کتاب‌های بی‌کیفیت و بازاری در این حوزه روانه بازار کتاب شده است که آسیب‌زاست و 60 درصد کتاب‌هایی که در حوزه متون کهن منتشر شده شتاب‌زده است و هدف اصلی که علاقه‌مند کردن نوجوانان به متون کهن است، محقق نشده است.

آثار و زندگی عطار منبعی ارزشمند برای الهام گرفتن نویسندگان است
مژگان شیخی، نیز ازجمله نویسندگانی است که آثار زیادی با الهام از داستان‌های عطار برای بچه‌ها بازنویسی و بازآفرینی کرده است که از جمله آن‌ها می‌توان به مجموعه 12 جلدی «قصه‌های تصویری از منطق‌الطیر»، مجموعه 12 جلدی «قصه‌های تصویری از تذکره‌الاولیا» و مجموعه 12 جلدی «قصه‌های تصویری از الهی‌نامه» اشاره کرد. شیخی معتقد است ادبیات کهن گنجینه غنی در ادبیات کشور ماست و عارفان و شاعران ارزشمندی در تاریخ ادبیات ما وجود دارد که در هیچ جای جهان وجود ندارد. یکی از این شاعران و عارفان، عطار نیشابوری است که داستان‌های پندآموز زیادی از خود به یادگار گذاشته است و نویسندگان باید با بازنویسی و بازآفرینی این داستان‌ها، این فیلسوف بزرگ را به بچه‌ها معرفی کنند. چرا که داستان سبب می‌شود، عطار در ذهن بچه‌ها ماندگار شود و تاثیر آن بسیار بیشتر از این است که به بچه‌ها بگوییم عطار شاعر کدام قرن بوده یا درباره زندگینامه‌اش برایشان توضیح دهیم.

این نویسنده در ادامه می‌افزاید: البته تذکره‌الاولیا به دلیل اینکه درباره فیلسوفان و عارفان است درک و فهم مطالب آن برای گروه سنی کودک دشوار است و بازنویسی و بازآفرینی آن برای نوجوانان قابل فهم‌تر است. اما اغلب داستان‌های منطق‌الطیر و الهی‌نامه قابلیت بازنویسی و بازآفرینی برای کودکان و نوجوانان را دارد و بچه‌ها با مطالعه این داستان‌ها علاوه بر اینکه با عطار بیشتر آشنا می‌شوند، داستان‌های ارزشمند و آموزنده‌ای هم می‌خوانند. آن‌ها بااینکه در سن کودکی فقط یک داستان بازنویسی شده ساده را می‌خوانند اما این داستان در ذهنشان می‌ماند و وقتی بزرگتر شدند به معنای عمیق فلسفی آن پی می‌برند و علاقه‌مند می‌شوند که عطار را بیشتر بشناسند و به سراغ آثارش می‌روند. از سویی شخصیت عطار و داستان‌هایش بسیار جذاب و ارزشمند است و می‌تواند منبعی برای الهام نویسندگان و شاعران باشد.

هر یک از آثار عطار چشمه‌ای است که سیراب می‌کند
ابوالقاسم فیض‌آبادی، نویسنده و مدیر نشر نخستین، نیز از دیگر افرادی است که آثاری در این حوزه منتشر کرده و معتقد است نه تنها عطار نیشابوری، بلکه در رابطه با آشنایی با اندیشمندانمان برای کودکان کم کار کرده‌ایم! و اگر هم کاری شده، در قالب مطالب خام بوده است. اما دیگران در سرزمین‌های دیگر، به گونه‌ای متفاوت عمل می‌کنند؛ آن‌ها اسطوره‌ها و شخصیت‌های علمی و به طور کلی عالمانشان را در قالب داستان به بچه‌ها می‌شناسانند. و یا در بستر قصه‌های تخیلی آن چه که باید بچه‌ها بدانند را بازگو می‌کنند.

وی درباره عطار می‌گوید: دامنه‌ آثار و نوشته‌های عطار نیشابوری آن‌چنان وسیع، شیرین و جذاب است که کارهای بسیاری را می‌توان از دل آن برای بچه‌ها بیرون کشید. داستان‌هایی در رابطه با نوع دوستی، معرفت، از خود گذشتگی، انسانیت و ... باشد. او در احترام به پدر و مادر می‌گوید: او در اسرارنامه (کتابی که به مولانا در نوجوانی‌اش هدیه داد) درباره وصیت پدر می‌گوید:
به آخردم چنین گفت آن نکوکار:
خداوندا محمد را نکودار
پدر این گفت و مادر گفت: آمین
وزان پس زو جدا شد جان شیرین.

عطار از راه داروفروشی و معالجه‌ بیماران روزگار می‌گذراند و به همین سبب برای طلب روزی به دربار پادشاهان نمی‌رفت و لب به ستایش آنان نمی‌گشود و آثار و زندگینامه او می‌تواند منبعی برای الهام نویسندگان باشد. در کتاب منطق‌الطیر می‌آورد:
«چون ز نان خشک گیرم سفره پیش
تر کنم از شوربای چشم خویش
من نخواهم نان هر ناخوش منش
بس بود این نانم و آن نان خورش
هر توانگر کین چنین، گنجیش هست
کی شود در منت هر سفله، پست
شکر ایزد را که دربار نیم
بسته هر ناسزاواری نیم»

این نویسنده در ادامه می‌افزاید: من در مجموعه سفرهای پر ماجرای داری و ناری، قهرمانان داستان را به دیدار عطار می‌برم و این دیدار در هنگامی اتفاق می‌افتد که خانواده مولوی عزم سفر کرده‌اند و سر راهشان از نیشابور هم می‌گذرند و شبی هم مهمان عطار هستند و در آن‌جا عطار کتاب اسرارنامه را به مولانای نوجوان هدیه می‌دهد و می‌گوید: امیدوارم در راهی که می‌روی، سعادت و نیکبختی نصیبت شود.و به پدر او می‌گوید: آینده‌ درخشانی را برای او می‌بینم. زود باشد که از نفس گرم، آتش در سوختگان عالم زند.

به گفته فیض‌آبای، آثار و نوشته‌های عطار آن قدر هست که هیچ خواننده و نویسنده‌ای نمی‌تواند از آن بی بهره مانده باشد. داستان و حکایت‌های او سرمشق بسیاری از عرفای زمانه خود و بعد از آن بوده است. اگر هر شاعر و ادیبی چشمه‌ای جوشان از ادب و هنر بوده است، عطار را می‌توان چشمه ساری دانست که هر یک از آثارش چشمه‌ای است که سیراب می‌کند. و این را می‌توان در اثربخشیدن به آثار نویسندگان‌مان در اعصار مختلف به فراوانی دید.