اخلاق و آداب سفر در اسلام
گروه حوزههای علمیه ــ حجتالاسلام والمسلمین محمد خامهگر، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و قرآنپژوه در مطلبی که در اختیار ایکنا قرار داده است به اخلاق و آداب سفر در اسلام پرداخته است؛ از جمله آداب سفر از نگاه قرآن و روایات انتخاب زمان سفر، انتخاب همسفران مناسب، خواندن دعا و قرآن قبل و در حین سفر است.
به گزارش ایکنا، متن یادداشت حجتالاسلام خامهگر به شرح زیر است: در دین مبین اسلام هم تشویق به سیر و سفر شده و هم برای آن آداب بسیاری بیان شده است. رسول خدا(ص) فرمود: مسافرت کنید تا سالم بمانید. در حدیثی دیگر از پیامبر(ص) آمده است: مسافرت کنید تا سلامتی و روزی پیدا کنید همچنین در آیات قرآن و روایات معصومان(ع) آداب سفر به دو بخش آداب قبل از سفر و آداب در هنگام سفر تقسیم شده است که به شرح زیر است:
انتخاب زمان سفر
حماد بن عثمان روایت کرده است که از امام صادق(ع) پرسیدم: آیا سفر در روزهاى مکروه، مانند چهارشنبه و غیر آن، کراهت دارد؟ امام فرمود: سفرت را با صدقه آغاز کن، و هر وقت قصد کنى راهى سفر شو، و آیة الکرسى را بخوان. با این دو اقدام هر روزی را برای سفر انتخاب کنید روز مناسبی خواهد شد.
انتخاب همسفران مناسب
مسافری که از خانه و خود دور شده، برای تأمین آسایش و آرامش خویش در سفر، باید همسفری را انتخاب کند تا از خطرهای جانی و مالی در امان باشد. در روایتهای اسلامی نیز از تنها سفر کردن نهی شده است. پیامبر اکرم (ص) در وصیت خود به امام علی (ع) فرمود: ای علی! در هیچ سفری تنها خارج مشو؛ زیرا شیطان، یار شخص تنهاست و او از دو نفر دور است، ای علی! هرگاه شخصی به تنهایی سفر کند به لغزش و گمراهی میافتد.
همسفری با کسی که زینت انسان است
از جمله آداب سفر، این است که انسان، همنشین و همراه خود را از کسانی برگزیند که اخلاقی آراسته به نیکیها، خوب و سالم دارند و از نظر خلق و خو الگو بوده و شیوه رفتاری و مرام آنها آموزنده باشد. همنشین انسان باید زینت او باشد و با افراد پست و فرومایه همنشین نشود تا سبب کاهش شأن و جایگاه انسان شود. سخن امام صادق (ع) در این باره بیان کننده این ویژگی هم سفر است: إصْحَب مَن تَتَزَیَّنُ بِهِ ولا تَصحَب مَنْ یَتَزَیَّنُ بِکَ؛ با کسی سفر کن که زینت و افتخار تو باشد، نه آنکه تو زینت او باشی.
ادای حقوق برادران دینی و وصیت کردن قبل از سفر
با توجه به اینکه سیر و سفر خطرهای بسیاری دارد و ممکن است فرصت بازگشت مسافر را به وطن ندهد. لازم است که هر مسلمانی، پیش از اقدام به سفر، بدهکاریهایی را که از دیگران بر عهده دارد، به صاحبان آنها بپردازد و امانتهای دیگران را پس دهد و در صورت عدم توانایی، نسبت به پرداخت دین، وصیت کند تا در صورت پدید آمدن حادثهای برای خود، حقوق دیگران از میان نرود و دینی از دیگران بر عهده او نباشد. امام صادق (ع) در این باره میفرماید: «مَنْ رَکبَ راحِله فَلْیوصِ؛ کسی که سوار مرکب شده (و راهی مسافرت است)، باید وصیت کند».
خواندن اذکار و دعاهای سفر
دعا کردن پیش از سفر، سبب آرامش خاطر انسان میشود و بر لذت سفرش میافزاید و از نگرانی و اضطراب او میکاهد. دعاها و ذکرهای قبل از سفر به شرح زیر است: ذکر اول: خواندن یازده بار سوره اخلاص؛ پیامبر اکرم(ص) از جبرئیل (ع) نقل میکند: مَنْ أرادَ سَفَراً فَأَخَذَ بِعَضادَتَی بابِ مَنْزِلِهِ فَقَرَأَ إحدی عَشَرَ مَرَّه قُلْ هُواللّه احد، کان اللّهُ لَهُ حارِساً حَتّی یرْجَعُ؛هر کس هنگام تصمیم گرفتن به مسافرت، در آستانه خانه خود یازده مرتبه سوره توحید را بخواند، خداوند نگهبان او در سفر خواهد بود تا زمانی که بازگردد.
تهیه زاد و توشه کافی و حلال قبل از سفر
هر سفری چه کوتاه مدت و چه بلند مدت، ایجاب میکند تا مسافر به زاد و توشهای مجهز شود و وسایل مورد نیاز خود را به همراه داشته باشد. در آموزههای دین اسلام، شرایطی برای توشه مسافر در نظر گرفته شده که حلال و پاکیزه بودن زاد و توشه، زیاد بودن توشه و بخشش آن به همراهان از آن جمله است. در روایتی میخوانیم که رسول خدا(ص) فرمود: مِنْ شَرَف الرّجل أنْ یطَیبَ زادُهُ اذا خَرَجَ فی سَفَرِه. از نشانههای بزرگ منشی و شرافت مرد آن است که چون به مسافرت رود، توشه حلال و پاکیزه بردارد. امام صادق(ع) نیز درباره توشه مسافر میفرماید: اِنَّ مِنَ الْمُرُوَّه فی السَّفَر کثْرَه الزّادِ وطَیبُهُ و بَذْلُهُ لِمَن کان مَعَک. از مردانگی در سفر، فراوانی و پاکی توشه و بخشش آن به همراهان است.
خواندن دعا، هنگام سوارشدن بر وسیله نقلیه
خواندن دعای ویژه به هنگام سوار شدن بر وسیله نقلیه سفر، سبب آرامش خاطر مسافر و رفع خطرهای سفر او میشود. بایسته است که مسافر وقت سوار شدن بر وسیله نقلیه سفرش، دعای ویژه آن را بخواند، چنان که امام رضا (ع) از رسول خدا(ص) نقل میکند: «هر که سوار مرکب شود و بسم الله بگوید، فرشتهای برای حفظ او بر مرکبش نشیند تا از مرکب فرود آید». آن حضرت در حدیث دیگری فرمود: مَنْ قالَ اِذا رَکبَ الدّابَّه: بسم الله وَلاقُوّه الاّ باللّه الحمدُللّه الذَّی سَخّرلَنا هذا وَما کنّا لَهُ مُقْرِنینَ، حُفِظَتْ لَهُ نَفْسُهُ و دابَّتُهُ حتّی ینْزِلَ. هر که به وقت سوار شدن بگوید: به نام خدا، جز از طرف خدا نیرویی وجود ندارد و سپاس خدای را که این مرکب را برای ما تسخیر کرد، و گرنه ما قادر به تسخیر او نبودیم؛ جان و مرکبش مصون بماند تا فرود آید.
صدقه دادن در آغاز سفر
از آداب سفر، صدقه دادن است با صدقه دادن در آغاز سفر، شر و بدی از مسافر، دور و مشکلات او حل میشود. امام صادق (ع) دراین باره میفرماید: «إذا خَرَجَ اَحَدُکمْ مِنْ مَنْزِلِهِ فَلْیتَصَدَّقْ بِصَدَقَه؛ هرگاه یکی از شما از خانهاش خارج شد، صدقه بپردازد». در سیره معصومین(ع) نیز درباره کنار گذاشتن صدقه پیش و پس از سفر سخنانی آمده است، چنان که امام باقر (ع) فرمود: حضرت زین العابدین(ع) چون میخواست به یکی از قریهها یا املاک خود برود، هنگامی که پا در رکاب می نهاد، سلامت خود را با صدقهای که مقدورش بود، از خداوند بلند مرتبه میخرید و چون به سلامت بازمی گشت، خدا را شکر میکرد و به مقدار توانایی، صدقه میداد.
اخلاق نیکو در سفر با همسفران
خوشخلقی در سفر، از جمله مهمترین آداب و دستورهای پیشوایان معصوم(ع) است. در آموزههای دین اسلام، از بدخلقی در سفر به شدت نهی شده است، چنان که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در سفری که عازم مکه بود، به همسفرانش فرمود: «مَن کانَ سَیِّیُ الخُلقِ فَلا یَصحَبُنا؛ هر کس بدخلق است، با ما مصاحبت و همراهی نکند». امام صادق (ع) در حدیث دیگری میفرمایند: لقمان به فرزندش گفت هرگاه با گروهی به سفر رفتی، در کارهای یکدیگر خوب با هم مشورت کنید.
بخشش زاد و توشه به همسفران
از آداب سفر که نشانه بلند همتی و جوانمردی مسافر به شمار میرود، بخشش توشه در طول سفر است که صمیمیت و محبت میان همسفران بیشتر میشود. در حدیثی از امام صادق(ع) میخوانیم: المُرُوَّةُ فِی السَّفَرِ کَثرَةُ الزّادِ وَ طیبُهُ وَ بَذلُه لِمَن کانَ مَنکَ. یعنی: مردانگی در سفر، عبارتند از: زیادی توشه، نیکو بودن آن و بخشش آن به همراهان.
یاری و همکاری به همسفران
از نکات مهم سفر، یاری رساندن به همراهان است که اسلام، بسیار به آن سفارش میکند. پیامبر گرامی اسلام (ص) از اینکه کسی در سفر، کارهایش را به دیگری واگذار کند، اکراه داشت و دیگران را نیز به وظیفهشناسی و مسئولیتپذیری در سفر سفارش میکرد. از امام باقر(ع) نقل است که، لقمان در مقام اندرز به پسرش گفته است: «پسر جان! چون با عدهاى سفر کنى زیاد با آنها مشورت کن. بسیار در رویشان بخند. دعوتشان را بپذیر. اگر کمک خواستند کمک کن و در نکوکارى و نماز و سخاوتمندى بر آنان سبقت گیر. مرکب و مال و توشه خود را در اختیارشان گذار. اگر حرکت کردند حرکت کن. اگر کار کردند کار کن. از بزرگتر اطاعت کن. اگر بتوانى تا از غذا صدقه ندهى، نخور. تا سوار مرکبى تلاوت قرآن کن. و مادامى که مشغول کارى هستى تسبیح گوى. و هنگامى که کارى ندارى دعا بخوان». «پسر جان! زودرنج و بداخلاق و بىصبر نباش، که با این صفات هیچ رفیقى برایت نمىماند. خود را به صبر و تأنى در کارها وادار.»
توجه به تدابیر الهی در طبیعت
وقتی مسافران مؤمن از مکانی عبور کنند که آثار طبیعی بزرگی مانند جنگلها و کوهها و دریاها و حتی صحراها وجود دارد باید به لطف خداوند در اعطای این نعمتها به انسانها توجه کنند و شکر خداوند را بجا آورند. قرآن، به عنوان کتاب هدایت بشر، آدمیان را به هجرت و گردش در عالم طبیعت فرا می خواند تا از این رهگذر، به بصیرت و شناخت آنان از آفریدگار جهان هستی بیفزاید و با به کارگیری عقل و اندیشه در سیر و سفر، به کمال مطلوب دست یابد. در آیه(عنکبوت:20) : «قُلْ سیروا فی الارض فانْظُرُوا کیفَ بَدَأَ الْخَلْقَ؛ خداوند به مؤمنان میفرماید: بگو در زمین بگردید و بنگرید که چگونه آفرینش را آغاز کرده است».
پندآموزی از سرگذشت پیشینیان
بهتر است مسافران مؤمن به مکانهایی که محل عذاب منکران دین خدا بوده است نیز سفر کنند و به سرگذشت آنها پند آموزی کنند.خداوند متعال در قرآن کریم، با سفارش همگان به سیر و سیاحت، به منظور پندآموزی از سرگذشت پیشینیان فرموده است: «سیرُوا فِی اْلأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کیفَ کانَ عاقِبَه الْمُکذِّبینَ؛ در زمین بگردید، آن گاه بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است».(انعام:11)
اجتناب از گناه و امور خلاف قانون هنگام مسافرت
در سوره مبارکه زخرف پس از آنکه در آیه 13 وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ به مؤمنان اعلام میشود وقتی بر وسایل نقلیه سوار میشوید «بگوئید فقط خداوند این وسایل را دراختیار ما قرار داده است.» هنگام استفاده از نعمت و سایل نقلیه باید مؤمنان این رفتار را انجام دهند که مبادا هنگام سوار شدن بر این وسایل نقلیه آنها را وسیله ارتکاب انواع گناهان قرار دهند بلکه وقتی سوار این وسایل نقلیه میشوند به یاد آخرت باشید و بگویند:«قطعاً ما سرانجام در روز قیامت به سوى پروردگارمان بازخواهیم گشت.» (وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ) (زخرف/14) و در آنجا کیفر اعمال نادرست و پاداش اعمال نیک را دریافت میکنیم بنابراین باید هنگام استفاده از این وسایل نقلیه در مسیر بندگی خدا حرکت کنیم و نه بر خلاف قانون اقدامی انجام دهیم و نه با استفاده از این وسایل گناه کنیم تا خود را برای زندگی در سرای دیگر آماده کنیم.
انتهای پیام