نگاهی به دیپلماسی آب و مناسبات ایران و افغانستان/سیستان، تشنه تدبیر در هیدروپلتیک 

یک خبر خوب، یک خبر بد. هنوز شادی مردم از جاری شدن آب در هیرمند تمام نشده بود که کامشان با حادثه تروریستی و شهادت شماری از پاسداران مرزبان ایران زمین در جاده خاش به زاهدان تلخ شد. همین شد که در کمتر از دو روز ، سیستان و بلوچستان در مرکز توجه افکار عمومی قرار گرفت و در کنار تاثر ناشی از شهادت فرزندان ایران ، موضوع ضرورت توجه بیشتر بر حوزه های ناپیدا اما موثر دیپلماسی را به یادمان آورد.

بدون شک تامین امنیت کشور در اشکال و با مولفه های مختلف آن، اولویت راهبردی نهادهای نظامی، امنیتی و همچنین وزارت امورخارجه است اما نباید فراموش کرد که بسیاری از مباحث و مسائل غیرامنیتی نیز تبعات و آثار بلند مدت امنیتی دارند که موضوع هیدروپولتیک یا دیپلماسی آب یکی از مهمترین آنهاست.

هیرمند تشنه، خاستگاه چالش های امنیتی شرق

موضوع بحران آب در شرق ایران ، مساله ای تازه نیست، اما این یک حقیقت پذیرفته شده است که بذر تروریسم و ناامنی در سرزمین هایی که بحران های دامنه دار زیستی دارند بهتر و قوی تر رشد می کند، بی گمان این موضوع درباره سیستان و بلوچستان نیز می تواند صادق باشد، یعنی تنش مداوم آب در شرق ایران ، بحران در مشاغل کشاورزی و دامداری و توسعه فقر در این منطقه می تواند یک دریچه ناپیدا برای ورود اندیشه های افراطی باشد که در نهایت به اشکالی از تروریسم می انجامد.

سررشته منابع آبی ورودی به سیستان اما در جایی فراتر از مرزهای ایران و افغانستان است، بر اساس توافقی قدیمی افغانستان باید میزان مشخصی از آب رود هیرمند را برای ورود به ایران آزاد بگذارد، سد سازی یا عدم همکاری در سرریز جریان طبیعی رود هیرمند اما باعث شده است تا این سرچشمه حیات اقتصادی سیستان توسط همسایه شرقی ما تقریبا بسته شود.

در هفته گذشتهتوافق میان ایران و افغانستان که نه، اما سیل در کشور همسایه سبب خیر شد و آب در هیرمند جاری شد. قرار بود سالی 820 میلیون متر مکعب حقابه به ایران بدهند اما دریغ از یک قطره؛ حداقل در 20 ماه اخیر. رسیدن آب در هفته گذشته نیز برای این بود که سدهای ساخت افغانستان نتوانسته از پس سیل برآید و نهایتا آب به این سوی مرزها رسیده است.

این اتفاق اشک شوق به چشم مردم آورد زیرا این استان تنها 4 چاه نیمه برای تامین آب دارد و ظرفیت آن ها نیز مجموعا به بیشتر از یک میلیارد و 500 میلیون متر مکعب نمی رسد. به گفته مسئولین تا قبل از جاری شدن هیرمند در هفته گذشته ذخیره آب استان تنها 330میلیونمتر مکعب بوده است.

به گفته مسئولان آب منطقه ای استان تمهیداتی اندیشیده شده که تأمین آب شرب روستایی و شهری حداقل تا پایان سال 98 با مشکلی مواجه نباشد. البته حساب ویژه ای هم روی صرفه جویی مردم باز کرده اند. صحبت از صرفه جویی مردم و تمهیدات اندیشیده شده در حالی است که 5هزار و 594 روستا در این استان طی 20 سال گذشته به خاطر خشکسالی با مشکل تامین آب مواجه بوده اند. آبرسانی به یکهزار و 257 روستا که جمعیت آن ها به 251 هزار نفر می رسد از طریق تانکر آب انجام می شود و تابستان ها 500 روستای دیگر نیز به این تعداد افزوده می شود.

اتفاق خوب 20 بهمن یعنی جاری شدن آب در هیرمند موجب شده بخشی آب به سمت بخش «صابوری» تالاب هامون(تالاب هامون از 3 بخش صابوری، هیرمند و پوزک تشکیل می‌شود) هدایت شود. همان بخشی که کانون ریزگردها است . حجم آبی که به تالاب هامون ریخته در مقایسه با خشکی این تالاب به چشم نمی آید اما می‌توان امید داشت که با مدیریت صحیح و هدایت مبتنی بر برنامه ریزی از همین آب استفاده درست شود.

بدیهی ترین حق و انتظار مردم این منطقه اهتمام مسئولان در مدیریت صحیح ذخایر آبی و احقاق حق آنان در مذاکره با افغانستان است. این انتظار و وضعیت موجود ضرورت توجه به دیپلماسی آب را جدی تر می کند زیرا حل نشدن اختلافات با افغانستان یعنی تداوم خشکسالی و سخت تر شدن شرایط برای مردم. قرار است که مسئولان ایرانی و افغان همین اسفند ماه یک بار دیگر به مذاکره بنشینند و در مورد حقابه رایزنی کنند. حال باید منتظر ماند و دید که نتیجه این گفت و گو ها چیست و کار به کجا می رسد. در همین حال باید امیدوار بود و دعا کرد که وضعیت بارندگی در افغانستان نیز بهتر شود تا کشور دوست و برادر بهانه ای برای ندادن حقابه هیرمند نداشته باشد.

آب، اولویت افغانستان نیست

آب از جمله مقولاتی است که در دو عرصه مدیریت داخلی و سیاست خارجی مورد بی مهری قرار گرفته است. یوسف مولایی کارشناس و متخصص حقوق بین الملل در حوزه آب ها ضعف دیپلماسی آب را ناشی از بی توجهی به اهمیت آب در سطح ملی می داند و معتقد است که در کشور ما به قدر کافی به این مهم اهمیت داده نمی شود.

وی در گفت و گو با «سرزمین انرژی» ضمن تاکید بر اینکه « دیپلماسی آب بخشی از دیپلماسی رسمی کشورها است و باید آن را در چارچوب مجموعه ای از مناسبات کشورها از مناسبات سیاسی و فرهنگی گرفته تا دیپلماسی عمومی دید» گفت: « دیپلماسی آب تا حدی به دیپلماسی عمومی نیز ارتباط دارد، به هر حال این بخش از دیپلماسی باید نگاه افکار عمومی و مردمی که به این مقوله مرتبط هستند را در تنظیم مناسبات با کشورهمسایه (افغانستان) لحاظ کند.»

مولایی افزود: « رویه هایی نیز برای استفاده از آب های مشترک وجود دارد. یک سری بحث های حقوقی وجود دارد که بر اساس قرادادهای موجود باید به آن پرداخت. به این معنی که قراردادهای فی مابینیا باید اجرا شود یا اگر مشکلاتی در حوزه اجرا دارد مورد بازنگیری قرار بگیرد. برای بازنگری نیز لازم است که مذاکراتی میان دو کشور انجام شود.»

این کارشناس مسائل حقوق بین الملل ادامه داد: «دیپلماسی آب از دیپلماسی صلح و امنیت جدا نیست. برای توسعه این بخش از دیپلماسی باید دید که مناسبات ما با افغانستان در مسیر برقراری صلح و امنیت منطقه ای و بین المللی چگونه تعریف شده و چگونه پیش می رود. دلیل توجه به این موضوع آن است که هر دو کشور نیازها و ملاحظات سیاسی دارند که باید در نظر گرفته شود.»

وی تاکید کرد: « بحث اصلی این است که ما بدانیم چطور می خواهیم مناسبات دوستانه بر اساس اصل حسن همجواری را با کشور همسایه برقرار کنیم. در این مسیر بیش از همیشه به انجام مذاکرات توام با حسن نیست و مدیریت صحیح این مقوله نیاز داریم.»

مولایی در ارزیابی عملکرد جمهوری اسلامی و دولت مستقر در حوزه دیپلماسی آب، گفت: « با توجه به اینکه در جریان جزئیات اقدامات وزارت خارجه در این حوزه نیستم نمی خواهم که داوری غیرمنصفانه ای داشته باشم اما این نکته مشخص است که مسئولان و دست اندر کاران حداقل اطلاع رسانی دقیق و کافی در این زمینه نمی کنند».

وی در پاسخ به اینکه چرا مناقشه ایران و افغانستان طی سال ها هنوز حل نشده مانده است، گفت: « به نظر من مساله مشهود این است که آب برای افغانستان با توجه به شرایط خاص این کشور که درگیر مسائلی مثل جنگ داخلی، امنیت ، مبارزه با طالبان و ... است، در اولویت نخست نیست. خروج مساله آب از اولویت های نخست این کشور ما را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. به هرحال ما نیز تحت تاثیر مسائل اساسی امنیتی به مفهوم سخت افزاری در مبارزه با گروه های تروریستی، قاچاق و ... هستیم و شاید ما نیز آب را اولویت قرار نمی دهیم».

مولایی با تاکید بر اینکه آب به قدر اهمیت آن در اولویت حوزه دیپلماسی قرار نمی گیرد، گفت: « اگر نگاهی به مناسبات کلان ایران و افغانستان داشته باشیم روشن می شود که وقتی پای صحبت با افغان ها می نشینیم، مسائلی مثل مهاجرت، مبارزه با قاچاق، مقابله با ترویسم و ... زمان را می گیرد و در حدی که لازم است و انتظار می رود به بحث آب پرداخته نمی شود».

وی با تاکید بر اینکه برخی از انتقادات به ما نیز وارد است، گفت: «مقوله آب نیازمند وجود کمیته های مستقل همیشگی است و این مستلزم آن است که ما در ساختار ملی مدیریت آب نیز بازنگری اساسی انجام دهیم. اکنون آب در کشور ما متولی های زیادی دارد اما در عین حال متولیواحدی که همه مسائل آن را مدیریت کند و فراتر از یک وزارتخانه باشد، ندارد.»

به گفته وی، هیچ موضوعی حیاتی تر از مساله آب نیست اما مجلس ما یک فراکسیون آب ندارد یا سازمانی در سطح ملی نداریم که کل مسائل را لحاظ و مدیریت کند و برنامه و استراتژی داشته باشد.

راهکار مورد نظر مولایی برای توجه بیشتر به دیپلماسی آب و حل مناقشات این عرصه وجود یک سازمان در سطح ملی برای مدیریت این حوزه است. سازمانی که بتواند همه مسائل را پیگریی کرده و از طریق همکاری با وزارت امورخارجه حل مشکلات حوزه آب در ارتباط با افغانستان را در دستور کار قرار دهد.