صنعت پتروشیمی از 57 تا 97

صنعت پتروشیمی ایران در سال 1342 با بهره‌برداری از واحد تولید کود شیمیایی مجتمع پتروشیمی شیراز در کشور شکل گرفت و در سال 1343 قانون تشکیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی زیر پوشش شرکت ملی نفت ایران به‌منظور تمرکز بر همه فعالیت‌های این حوزه تصویب شد. عمده اهداف این صنعت تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، تأمین نیاز داخلی کشور به کود شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی نظیر دوده، گوگرد، گازمایع، سود سوزآور، کربنات و بی‌کربنات سدیم، پی‌وی‌سی و مواد نرم‌کننده پلاستیک بوده است.

احداث مجتمع‌های پتروشیمی رازی، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز، خارک، فارابی و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز و انجام بخش عمده‌ای از احداث پتروشیمی بندرامام حاصل تلاش‌های این دوره بوده است.

3 میلیون تن ظرفیت نصب شده، 1.6 میلیون تن تولید با تنوع 17 نوع محصول، فروش 1.52 میلیون تن محصول، 0.6 میلیون تن صادرات به ارزش 0.05 میلیارد دلار، عملکردی است که از صنعت پتروشیمی کشور در سال 57 ثبت شده است.

پشتیبانی از جبهه‌های جنگ تحمیلی و همچنین طراحی و مهندسی و تدارکات و آماده‌سازی زمین مجتمع‌های اراک و اصفهان، تکمیل طرح توسعه پتروشیمی شیراز و کلرآلکالی، آغاز اجرای طرح‌های متانول شیراز، مجتمع پتروشیمی اراک و واحد دی‌آمونیم فسفات رازی، شکل‌گیری شرکت طراحی ـ مهندسی صنایع پتروشیمی (پیدک) در قالب طرح متانول اول در شیراز، عمده فعالیت صنعت پتروشیمی کشور در دوران دفاع مقدس از ابتدای سال 1358 تا نیمه نخست سال 1367 بود.

در سال 1367 مجتمع پتروشیمی شیراز به بیشترین مقدار تولید خود پس از پیروزی انقلاب دست یافت و همزمان، تولید دوباره در فازهای نخست و دوم مجتمع پتروشیمی رازی آغاز شد. در این سال مجموع تولید مجتمع‌ها به 880 هزار تن رسید و شرکت موفق به صادرات حدود 270 هزار تن گوگرد به ارزش 26 میلیون دلار و فروش داخلی 430 هزارتن محصولات شیمیایی به ارزش 5 میلیارد ریال شد.

در سال‌های 73–1368 با به اجرا درآمدن نخستین برنامه توسعه جمهوری اسلامی ایران، بازسازی مجتمع‌های آسیب‌دیده در جنگ تحمیلی با جدیت و تلاش شرکت ملی صنایع پتروشیمی پیگیری شد و به‌تدریج، مجتمع‌های آسیب‌دیده به بهره‌برداری رسیدند. در عین حال شماری از طرح‌های اساسی شرکت شامل مجتمع‌های پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک (فاز یک) و بندرامام نیز تکمیل و بهره‌‏برداری از آنها آغاز شد. از اهداف مهم این برنامه می‌توان به تأمین نیاز صنایع پایین‌دستی (طرح جایگزینی واردات)، صادرات محصولات پتروشیمی و کمک به رهایی از اقتصاد تک‌محصولی در بلندمدت، فراهم آوردن زمینه‌های رشد صنعت غیروابسته و پایه‌ریزی فناوری داخلی و استفاده بیشتر از امکانات داخل کشور اشاره کرد.

طرح‌های عمرانی برنامه نخست توسعه کشور شامل 10 طرح جدید بود. در طول این برنامه، بهره‌برداری از طرح‌های دی‌آمونیم فسفات رازی، متانول اول شیراز، پتروشیمی بندرامام، پتروشیمی اصفهان، فاز نخست پتروشیمی اراک و گسترش دوده صنعتی اهواز آغاز شد. در این دوره، سرمایه‌گذاری 7085 میلیارد ریالی و بهره‌برداری تدریجی از طرح‌های جدید سبب شد که ظرفیت تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی از 5.3 میلیون تن در سال 1368، با رشد میانگین سالانه 13.5 درصد به 10.3 میلیون تن در سال1373 (سال پایه برنامه پنج‌ساله دوم) برسد، همچنین تولید 7.5 میلیون تن محصول پتروشیمی و صادرات یک میلیون و 900 هزار تن آن به ارزش 271 میلیون دلار در پایان سال 73 محقق شد.

برنامه پنج‌ساله دوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی با هدف افزایش سوددهی، توسعه صادرات، گسترش خصوصی‌سازی، افزایش تولید و تنوع محصول با محصولات ویژه و جدید تدوین شد. در پایان برنامه پنج ساله دوم توسعه (78–1374)، با بهره‌‏برداری از طرح‌های باقیمانده از برنامه پنج‌ساله نخست در این دوره، تولید محصولات پتروشیمی به 11 میلیون تن در سال رسید.

در این برنامه و همسو با اهداف مورد نظر، ضرورت بهره‌گیری از مزیت‌های نسبی کشور از جمله دسترسی به آب‌های بین‌المللی و منابع عظیم نفت و گاز و دیگر تسهیلات و امکانات زیربنایی، طرح‌های جدیدی در منطقه بندرامام به اجرا درآمد و برای تحقق سیاست جلب سرمایه‌‌های خارجی و افزایش صادرات غیرنفتی، «منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی» در محدوده منطقه بندرامام برای اجرای طرح‌های پتروشیمی و صنایع وابسته احداث شد.

با آغاز بهره‌برداری از طرح‌های باقیمانده از برنامه نخست توسعه، شامل مجتمع‌های پتروشیمی اراک (فاز دوم و بوتاکلر اراک)، ارومیه، خراسان و تبریز در سال‌های نخستین برنامه پنج ساله دوم و طرح متانول پتروشیمی خارک در پایان سال 1378 ظرفیت تولید سالانه محصولات پتروشیمی به 14 میلیون تن و تولید شرکت از 7.5 میلیون تن در سال 1373 با میانگین رشد سالانه‌ای نزدیک به 8 درصد، به 11 میلیون تن در سال 1378 رسید.

در برنامه پنج ساله دوم، فروش شرکت نیز با عرضه محصولات جدید به بازار، از رشد خیره‌کننده‌ای برخوردار شد، چنان که در سال 1378 فروش داخلی تا 3.8 میلیون تن به ارزش 4300 میلیارد ریال افزایش یافت و صادرات محصولات پتروشیمی به 2.9 میلیون تن به ارزش 580 میلیون دلار با رشد سالانه 16 درصد رسید. سهم پتروشیمی در کل صادرات غیرنفتی نسبت به پایان برنامه اول توسعه به 17.2 درصد و در صادرات بخش صنعت به 30.7 درصد ارتقا یافت.

ارتقای جایگاه ایران در بازارهای جهانی

برنامه پنج‌ساله سوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی سرآغاز مرحله جدیدی به سمت جهانی شدن فعالیت‌های این شرکت است. از ویژگی‌های متمایز این برنامه، افزون بر جهش در میزان تولید و فروش، ارتقای جایگاه صنعت پتروشیمی در صادرات غیرنفتی است. از جمله اقدام‌های مهم این دوره می‌توان به فعالیت‌هایی نظیر استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، اجرای طرح‌های توسعه، توسعه صادرات و ارتقای جایگاه پتروشیمی در صادرات غیرنفتی، خصوصی‌‍‌سازی و تغییر ساختار شرکت ملی صنایع پتروشیمی اشاره کرد.

مهم‌ترین‌ اهداف برنامه پنج‌ساله سوم شرکت بر اجرای اکثریت طرح‌های برنامه پنج‌ساله دوم و همچنین استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، نوسازی و بازسازی واحدهای قدیمی، تولید محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر، حداکثر استفاده از توانمندی‌های فنی - مهندسی داخل، تجهیز مناطق ویژه اقتصادی، توسعه صادرات، خصوصی‌سازی، حمایت از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه تأکید داشت.

در این برنامه اجرای طرح‌های جدید با هدف تولید محصولات با ارزش‌افزوده بیشتر و استفاده حداکثری از خوراک‌های اتان و مایعات گازی در نظر گرفته شده ‌است. برای اجرای این طرح‌ها، منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس به واسطه ارتباط آن با منابع گاز طبیعی میدان پارس جنوبی مکان مناسبی برای اجرای طرح‌های جدید پتروشیمی تشخیص داده شد. با مجموع سرمایه‌گذاری به ارزش 115400 میلیارد ریال و بهره‌برداری از طرح‌ها، در پایان سال 1383 ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت به 18 میلیون تن رسید. تولید محصولات پتروشیمی نیز از 11 میلیون تن در سال 78 به 15 میلیون تن در سال 83 افزایش داشت. در سال 1383، صادرات و فروش داخلی شرکت به ترتیب 5.2 میلیون تن به ارزش 1726 میلیون دلار و 4.8 میلیون تن به ارزش 12.6 هزار میلیارد ریال بوده است.

مقدمات خصوصی‌سازی و تبدیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی به سازمان حاکمیتی و نظارتی در واقع از سال 86 و با ابلاغ سیاست‌های اجرایی اصل 44 قانون اساسی آغاز و تعدادی از شرکت‌ها و مجتمع‌ها به صورت جداگانه به بخش خصوصی واگذار شد، اما با تشکیل شرکت هلدینگ پتروشیمی شامل باقی‌مانده مجتمع‌ها و شرکت‌های واگذار نشده، واگذاری یکجا به بخش خصوصی و تداوم فعالیت شرکت ملی صنایع پتروشیمی در قالب سازمان حاکمیتی و نظارتی در سال 1388 تصویب شد.

مهم‌ترین‌ اهداف برنامه چهارم توسعه، اجرای طرح‌های توسعه‌ای صنعت پتروشیمی با رویکرد استفاده از منابع هیدروکربوری گازی برای گسترش زنجیره ارزش تولید محصولات پتروشیمی با ارزش‌افزوده بیشتر با اتکا به استفاده حداکثری از توانمندی‌های داخلی و جذب سرمایه‌های بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه بود.

در طول سال‌های برنامه چهارم (1384 لغایت1389) 40 طرح به ظرفیت 34.3 میلیون تن به تولید رسید و در پایان سال 89، 51 میلیون تن ظرفیت تولید، 40 میلیون و 100 هزار تن تولید و 16 میلیون و 200 هزار تن صادرات ثبت شد.

از ابتدای برنامه پنجم توسعه تا پایان سال1395، با بهره‌برداری از 26 طرح پتروشیمی شامل طرح‌های تولیدی، زیربنایی، سرویس‌های جانبی، بهینه‌سازی مصرف خوراک و پژوهشی که بخش زیادی ازسوی بخش خصوصی اجرا شد، حدود 10.5 میلیون تن به ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی کشور افزوده شد، به‌طوری که در پایان سال 95، ظرفیت تولید به 62 میلیون تن، تولید به 50.6 میلیون تن و صادرات به 20.4 میلیون تن به ارزش 9.5 میلیارد دلار رسید.

در تدوین برنامه ششم توسعه رویکرد کاهش خام‌فروشی، تکمیل زنجیره ارزش و افزایش سرمایه‌گذاری در نظر گرفته شده است که با بهره‌برداری از 34 طرح پتروشیمی موجود در کشور که پیشرفت بالای 20 درصد دارند، امیدواریم تولید محصولات پتروشیمی که در پایان سال 96، 53.6 میلیون تن بوده است، رشد چشمگیری داشته باشد. گفتنی است که سال گذشته ظرفیت نصب‌شده صنعت پتروشیمی کشور 64 میلیون تن بوده است که مجتمع‌ها عملکردی معادل 84 درصد ظرفیت اسمی را ثبت کردند و از 30.7 میلیون تن محصول قابل فروش، 22.4 میلیون تن به ارزش 12 میلیارد دلار صادر شد.

در طول برنامه ششم توسعه تاکنون، هفت طرح تولیدی و یک طرح سرویس جانبی صنعت پتروشیمی به بهره‌برداری رسیده است که حدود 7 میلیون تن به ظرفیت صنعت اضافه شده است.

سال 98؛ سال پتروشیمی

در پایان به بخشی از سخنان بیژن زنگنه، وزیر نفت که در نشست خبری روز 16 بهمن ماه مطرح کرد اشاره می‌کنیم: «سال 98، سال مهمی برای صنعت پتروشیمی است. سال آینده برای نخستین بار تولید اتان به 10 میلیون تن در سال خواهد رسید و اتان مازاد به مجتمع‌های پتروشیمی اختصاص می‌یابد، بنابراین راه‌اندازی واحدهای الفین باید تسریع شود. امیدواریم سال آینده فاز اول الفین پتروشیمی بوشهر، الفین ایلام، متانول سبلان، کود شیمیایی لردگان، پتروشیمی میاندوآب، ای‌اس‌پی‌آر صدف عسلویه، متانول کاوه و پالایشگاه گاز بیدبلند خلیج فارس راه‌اندازی شوند که در مجموع 12 میلیون تن ظرفیت به ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی کشور افزوده خواهد شد».