تناسب وجودی معیار جامع در تبیین تمام ارزش‌ها است

به گزارش خبرنگار مهر، کرسی ترویجی «تناسب وجودی به مثابه معیار بنیادین برای ارزش اخلاقی‌» با ارائه حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی مبینی عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی‌ و نقد حجت الاسلام والمسلمین مجتبی مصباح یزدی «عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) و دبیری علمی حجت الاسلام والمسلمین آزادیان در تالار امام مهدی (عج) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

حجت الاسلام مبینی با بیان اینکه مباحث بنده تبیین ارزش‌های اخلاقی است و به سؤالاتی که پیرامون ارزش‌های اخلاقی مطرح است پاسخ می‌دهد، اظهارداشت: اینجا یک بحث مبنایی مطرح است و آن تفکیک کارکردهای ارزش است.

وی افزود: اینکه ما می‌گوییم این فعل خوب است، گاهی ارزش به معنای تأیید است و کاری به مطلوبیت و ارزش ذاتی نداریم، گاهی ارزش به معنای مطلوبیت است و ارزش نفسانی دارد، به این معنا که رابطه یک فعل را نسبت به خودمان می‌سنجیم و اگر یکی از امیال ما را برآورده کند، ارزشمند می‌شود که به آن ارزش‌های نفسانی می‌گویند.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار داشت: معنای دیگری از ارزش وجود دارد که معنای اصیل از ارزش است و قابل تأویل به مطلوبیت و امثال آن نیست و ذاتاً ارزشمند است و وقتی ارزش ذاتی آن را تأیید کردیم، مطلوبیت هم حاصل می‌شود.

وی با ذکر این مثال که ارزش ایثار در ذات آن است و همه ایثار را خوب می‌دانند، گفت: ارزش اخلاقی یک مفهوم بسیط و اصیل است و این را ما به عنوان مبنا می‌پذیریم و مبنای بحث ما اصالت ارزش اخلاقی است.

حجت الاسلام مبینی با بیان اینکه قلمرو بحث ما درباره موضوعات اخلاقی حامل ارزش‌های اخلاقی است، اظهار داشت: اینکه آیا معیار واحد و مشترکی میان ارزش‌های اخلاقی وجود دارد که بتوان آن ارزش‌ها را به خاطر آن ارزشمند توصیف کرد، مورد سؤال است و برخی همه ارزش‌های اخلاقی را به عدالت بر می‌گردانند.

وی گفت: ادعای من این است که وجه مشترک و جامعی میان ارزش‌های اخلاقی وجود دارد که می‌توان بر اساس آن ضد ارزش‌ها را تبیین کرد و آن معیار «تناسب وجودی‌» است؛ بنابراین هر جا میان موجودات تناسب وجودی بر قرار شود، ارزشمند است و هر جا رابطه وجودی نامتناسبی شکل بگیرد، می‌گوییم ضد ارزش است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار داشت: مراد از تناسب پیوند وجودی خاص میان موجودات است که به شکل متناسبی این پیوند برقرار ‌شود و موجودات با هم هماهنگ و سازگار ‌شوند و به هم پیوند ‌بخورند، به‌گونه‌ای که به جایگاه وجودی هیچ کدام از موجودات لطمه وارد نشود.

وی گفت: این تبین عام است و همان‌طور که در هنر مطرح است، در اخلاق هم مطرح می‌باشد و همان‌طور که در موجودات مختار مطرح است، درموجودات غیر مختار هم مطرح می‌باشد و تناسب میان موجودات از ارزش اصیل برخوردار است و تمام ارزش‌های اخلاقی و زیباشناختی در هستی‌شناسی معیار واحد دارند.

حجت الاسلام مبینی با بیان اینکه در قالب جهان‌بینی توحیدی این بحث را مطرح می‌کنیم و خدا را هم جزو عالم وجود می‌دانیم، اظهارداشت: تناسب محوری بر مبنای جهان‌بینی توحیدی پیوند متناسب میان خدا و مخلوقات است و به همین خاطر است که شرک به خدا از گناهانی است که بخشوده نمی‌شود و کسی که مشرک است، اگر ایثار هم کند، عملش هبط می‌شود؛ زیرا پیوند واقعی و تناسب وجودی را با خدا برقرار نکرده است.

وی با اشاره به ویژگی‌های این تبیین اظهار داشت: اولین ویژگی این است که اخلاق هدف غایی می‌باشد و ابزار برای رسیدن به اهداف دیگر که می‌تواند کمال وجودی باشد، نیست؛ دومین ویژگی این است که انسان از رفتار و تفکر خودگرایانه فاصله می‌گیرد و ارتباط صحیح با خدا موضوعیت پیدا می‌کند، نه طریقیت.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: این تبیین از ارزش‌های اخلاقی می‌تواند دلیل ارزشی برای آفرینش موجودات، دلیل برای اخلاقی عمل‌کردن خدا، توجیه ارزشی در برابر توجیهات فلسفی جبری برای آفرینش مخلوقات، و برهانی برای آفرینش انسان مختار باشد.

وی با بیان اینکه این نظریه کارکرد انگیزشی بالایی دارد و به انسان احساس ارزشمندی و ترویج ارزش‌مداری به معنای واقعی می‌دهد، افزود: تبیین مناسب از برخی از آموزه‌های دینی، پاسخگویی به برخی مسائل فلسفه دین و پاسخگویی به چرایی خلود در آتش، از دیگر ویژگی‌های این نظریه است.

در ادامه، حجت الاسلام مصباح یزدی در جایگاه ناقد گفت: اینکه کاربردها سبب تعدد معانی نمی‌شوند و برای ارزش‌ها یک معیار مشترک وجود دارد از نکات مثبت این نظریه است. نکته مثبت دیگر این است که برای وجود ارزش لازم نیست که قبول عمومی را ملاک بدانیم؛ زیرا ملاک یک امر واقعی است و نیازی به قبول یا رد مردم ندارد.

وی با بیان اینکه بین معنای ارزش و ملاک ارزش در این نظریه خلط شده است، گفت: معنا باید مشترک باشد ولی ملاک واقعی ممکن است مشترک نباشد؛ به عبارت دیگر معنای اصلی ارزش تناسب وجودی موجودات با خدای متعال می‌باشد.

عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) افزود: نکته دیگری که ابهام دارد، بحث تأثیر نیت و هدف فاعل در ارزشمندی یک فعل است که ایشان می‌گویند هدف فاعل از فعل موجب تفاوت ارزشمندی کار می‌شود، ولی ازطرف دیگر می‌گویند برای ارزشمندی یک فعل نسبتش با فاعل مطرح نیست، بلکه نسبتش با سایر موجودات مطرح است و اینجا ابهام دارد.

وی افزود: اینکه ما با فعل اختیاری خودمان در تحقق نظام احسن تأثیرگذار باشیم، مخالف این است که نظام احسن فعل الهی است و این درتمام نظریه ایشان مناقشه ایجاد می‌کند.

حجت الاسلام مصباح یزدی با بیان اینکه مطلوبیت دو معنادارد، گفت: اگر ما مطلوبیت را به معنای مطلوبیت بالفعل به کار ببریم، با مطلوبیت بالقوه فرق دارد که قابلیت مطلوبیت را دارد و در اخلاق هم ما کاری به مطلوبیت روانی افراد نداریم، بلکه قابلیت مطلوبیت داشتن یک فعل را می‌سنجیم که همان مطلوبیت بالقوه است.

وی تصریح کرد: یکی از دلایل این نظریه، همخوانی با ارتکازات انسان است که به نظر من درست نیست و نکته دیگر اینکه آیات و روایاتی که از آن برای اثبات تناسب وجودی به عنوان وجه ارزشمندی استفاده شده است، گویا نیست.

سپس، حجت الاسلام مبینی در پاسخ به نقدها اظهار داشت: دررابطه با خلط بین معنای ارزش ملاک ارزش، من در مقاله خود دقیقاً اشاره کردم که تبیین هستی‌شناسی با معنای متعارف تفاوت دارد و بحث ما تفکیک میان معنا و ملاک می باشد و بحث من بر سر ملاک است؛ زیرا معنای ارزش در همه ارزش‌ها مشترک است.

وی با بیان اینکه در بحث تأثیر نیت در ارزشمندی معتقد نیستم که با صرف فعل، ارزشمندی حاصل می‌شود، بلکه نیت هم موثر است، افزود: ما تناسب وجودی را مطرح کردیم، نه تناسب یک فعل و تناسب وجودی را، یعنی وجود آن فعل با وجود دیگر موجودات تناسب داشته باشد و خدا هم در دایرۀ موجودات است، بنابراین نیت هم در ارزشمندی یک فعل تأثیر دارد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: در بحث نظام احسن، جهانی که ما در آن هستیم، جهان موقت است و خداوند بخشی از کارها را بر عهدۀ ما گذاشته و اختیارات ما قابلیت آن را دارد که به نظام احسن لطمه بزند، ولی محوریت بحث ما تناسب عالم با خداست و خدا در رأس عالم هستی می‌باشد و جهان را مطابق نظام احسن پیش می‌برد.

وی در رابطه با مطلوبیت بالفعل و بالقوه در تعیین ارزش برای یک فعل خاطرنشان کرد: هر ارزش اخلاقی که مطلوبیت بالقوه دارد، به خاطر این است که ذاتا ارزشمند می‌باشد و لذا همیشه مطلوبیت در امور ارزشی مترتب و متأخر بر ارزشمندی آن است.