محمدحسین معیری که بود و چه کرد؟

نویسنده: سیدعمادالدین قرشی

محمدحسین معیری (بیوک)، متخلص به «رهی»، فرزند مویدخلوت و فخری حجازی، و نوه معیرالممالک (نظام الدوله)، از شاعران غزل سرای بسیار نامی معاصر بود. به تاریخ دهم اردیبهشت ماه ۱۲۸۸، درست شش ماه پس از مرگ پدرش، در تهران متولد شد و به نام پدرش نام گرفت. پس از طی تحصیلات ابتدایی (دبستان ثروت) و متوسطه (دارالفنون) و پایان سربازی (۱۳۱۹)، وارد خدمات دولتی شد و مشاغل متعددی یافت. مدتی در شهرداری مشغول شد، سپس در اداره نوغان و در سال ۱۳۲۲ به ریاست کل انتشارات و تبلیغات وزارت پیشه و هنر منصوب شد. پس از بازنشستگی نیز، مدتی در کتابخانه سلطنتی مشغول بود و بخش اعظمی از کتابخانه شخصی اش، خصوصا نسخ خطی اش را هدیه و وقف کتابخانه مجلس سنا کرد. دوستانش او را مردی با قامتی موزون، چهره ای گندمگون، با چشمانی سبز، نگاهی آرام و دلپذیر، فروتن، نکته سنج و همراه با متانتی احترام انگیز به یاد می آورند.

از دوران کودکی به شعر و موسیقی و نقاشی علاقه فراوان داشت و در اثر ممارست، در این سه فن بهره ای بسزا یافت. برخورداری از طبع شاعرانه در خاندان رهی موروثی بود؛ چنان که میرزاعباس فروغی بسطامی، شاعر پرآوازه عصر ناصری، جد مادری اش بود. اولین شعرش را در هفده سالگی سرود؛

«کاش امشبم آن شمع طرب می آمد

وین روز مفارقت به شب می آمد

آن لب که چو جان ماست، دور از لب ماست

ای کاش که جان ما به لب می آمد!».

رهی در انجمن ادبی حکیم نظامی که به مدیریت استاد وحید دستگردی، مدیر مجله ارمغان تشکیل می شد، شرکت می جست و یکی از اعضای فعال و موثر آن انجمن بود. رهی در انجمن ادبی فرهنگستان نیز، که او خود از اعضای موسس و برجسته اش به شمار می رفت، فعالیت و حضور موثر داشت. انجمن موسیقی ملی، جامعه باربد، انجمن ادبی توفیق و… از دیگر انجمن هایی بود که رهی در آنها شرکت می جست.

او در سال ۱۳۱۳، تخلص «رهی» را انتخاب کرد. رهی، طبع لطیف و روانی داشت و اشعارش سرشار از زیبایی و نازک خیالی خاص خودش بود. بیشترین لغتی که در اشعارش به کار می برد «گل» بود. رهی، شاعرانی نظیر سعدی، نظامی و حافظ را بزرگ ترین الگوهایش در سرودن شعر می دانست.

از زیباترین ترانه هایش، بین سال های ۱۵-۱۳۱۴ که هنوز ایستگاه و اداره رادیو تاسیس نشده بود، شعر و ترانه خزان عشق، نوای نی و… بود. این ترانه ها با صدا و آواز مرد پرآوازه موسیقی ایران، جواد بدیع زاده که خود نیز دستی در کار آهنگ سازی داشت، در سال ۱۳۱۶ بر روی صفحه ضبط و پخش و تکثیر شد. بستر مناسب و پرشکوهی که موسیقی برای شعر رهی تدارک دیده بود، شعر او را جان و روحی مضاعف داد. او در کار تصحیح شعرش وسواس زیادی داشت و در آنچه می سرود ده ها بار تجدیدنظر می کرد. سایه عمر و آزاده، عناوین دو مجموعه شعر و کتاب گل های جاویدان، شامل مقالات ادبی رهی بودند که بارها و بارها تجدید چاپ شدند. رهی بسیار اهل سفر و سیاحت بود و در خاطراتش از زیارت تربت مولانا جلال الدین در قونیه (۱۳۳۶) و خواجه عبداله انصاری در نهصدمین سالگرد وفات خواجه در افغانستان (۱۳۴۱)، به عنوان بهترین سفرهای عمرش یاد می کرد. او سفرهای دیگری به روسیه، ایتالیا، فرانسه، انگلیس و… نیز داشت. همچنین، رهی صاحب نشان لژیون دونور از دولت فرانسه بود.

رهی در سال های دهه بیست و سی، به سرودن نظم طنز و فکاهی تمایل پیدا کرد. اشعار طنزآلود و پرنیش ونوش و انتقادی، سیاسی و اجتماعی اش را که آینه تمام نمایی از احوال نابسامان جامعه آن زمان بود، با نام ها و امضاهای «بیوک معیری»، «زاغچه»، «شاه پریون»، «شیطونک»، «حق گو»، «گوشه گیر»، «رک گو»، «کهنه رند» و… در روزنامه های توفیق، باباشمل، ناهید، تهران مصور و سایر جراید چاپ و منتشر می کرد. زمانی در نقد رجال حکومتی سروده بود:

«این بزرگان به گاه لاف و گزاف

با مهابت چون آتش و سیل اند

لیک چون وقت امتحان آید

بی کفایت ز صدر تا ذیل اند!».

در اواسط دهه چهل و با شنیدن خبر ازدواج هویدا، رهی پس از سال ها جدایی از فضای شعر فکاهی، قطعه طنزآمیزی به نام «مجنون منم، لیلا تویی!» را «از زبان صدراعظم عصائی به لیلاخانم» سرود و در توفیق منتشر کرد:

«مجنون منم، لیلا تویی، سرمایه سودا تویی

مخلص منم، چاکر منم، خانم تویی، آقا تویی

لیلای مجنون پروری، از برگ گل نازک تری

وز بس که ریز و لاغری، پیدای ناپیدا تویی

با خود به نوشهرت برم، بازت به تهران آورم

ای جادوی افسونگرم، اینجا تویی، آنجا تویی

گشتند در خلد برین، گر آدم و حوا قرین

در جنت مازندران، آدم منم، حوا تویی

تو ماه سیمین منی، گردون منم، گردون منم

من قوی زیبای توام، دریا تویی، دریا تویی

ای دلبر دیرینه ام، وی گوهر گنجینه ام

بنشین چو گل بر سینه ام، چون مظهر گل ها تویی

غیر از تو، هر سرو روان، دلداده ای جوید جوان

مشتاق پیر ناتوان، تنها تویی، تنها تویی!

ای آهوی سرمست من، آخر شدی پابست من

باشد عصا در دست من، گر طالب دعوا تویی!».

بنا بر آنچه از خاطرات نزدیکان ذکر شده، هویدا از «مجنون» نامیده شدن و نیز «پیر ناتوان» خطاب شدنش عصبانی می شود! اما توفیق به لطایف الحیلی از این ماجرا قسر درمی رود.

در سال های واپسین عمر، رهی چندسالی را برای انتخاب شعر در برنامه گل های رنگارنگ رادیو با داود پیرنیا همکاری داشت و در شورای شعر رادیو ایران نیز شرکت می کرد. رهی درحالی که تا آخر عمر مجرد زیسته بود و زمانی سرده بود: «چو دیدی عاشقی، یاد رهی کن!»، در ۲۴ آبان سال ۱۳۴۷ پس از تحمل چندین سال رنج بیماری سرطان درگذشت و پیکرش در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد. روزنامه توفیق، به مناسبت مرگ او، قطعه کذایی «مجنون منم، لیلا تویی» را بار دیگر و البته با حذف بیت «غیر از تو، هر سرو روان، دلداده ای جوید جوان/ مشتاق پیر ناتوان، تنها تویی، تنها تویی» منتشر کرد که واکنش هویدا، وقتی زورش به توفیق نمی رسد، تا مرز دستور قطع مستمری بازماندگان (مادر و برادر) رهی پیش می رود.

نمونه ای از شعرهای فکاهی و طنز او چنین است:

(خبر: قوام السلطنه اسم اداره امنیه را ژاندارمری کرد)

ز روزی که عنوان امنیه را

مبدل به ژاندارمری کرده اند

همه ملک را امن و ما را مصون

ز آشوب و غارتگری کرده اند

به کشور اگر بود گردن کشی

مهیای فرمانبری کرده اند

بنازم بدین نام فرخ کزان

به گردن کشان سروری کرده اند

چه نامی که افسوس هرکس بود

ز اصلاح کشور، همین بس بود!

(ایرج میرزا: آب حیات است، پدرسوخته

حب نبات است، پدرسوخته!)

حب نبات است، جگرسوخته

آب حیات است، جگرسوخته

آن که بود نرخ سهامش گران

نان بیات است، جگرسوخته

راه به مجلس نتوانیم یافت

حصن کلات است، جگرسوخته

ملت بیچاره از این زندگی

در سکرات است، جگرسوخته!

(خبر: هلن -رییس دفتر مدیر جیره بندی آذوقه- به جرم دزدی کوپن از صندوق، بازداشت و به قید کفیل آزاد شد)

[…]

قبله حاجت ارباب نظر، خانه اوست

قاضی و محتسب و شحنه و هرکس نگری

دین و دل باخته عارض جانانه اوست

کارش از دزدی دل، دزدی کوپن شده است

مرد و زن در عجب از شیوه رندانه اوست

طایر جان «نقابت» که بری بود ز عشق

بسته دام بلا در طلب دانه اوست

«صالح» آشفته سر از طره او می باشد

«دشتی» آزرده دل از نرگس مستانه اوست

«فرگسن» محو جلالش بود و داش «جلال»

[…]

مستشاران و وکیلان همه سرمست ویند

آه از این باده نوشین که به پیمانه اوست

جیره بندی اگر این ماه بداند کم وبیش

ز چه رو می ندهد جیره ما از لب خویش؟!

(نقابت، دشتی و صالح، از وکلای مجلس بودند و فرگسن، مدیر جیره بندی آذوقه.)

هر سروقدی را نرسد دعوی بالا

با دلبر ما، سلمه الله تعالی

نازل به وکالت، ز وزارت شده گر پیش

نائل به وزارت، ز وکالت شده حالا

بالای بلندش نخورد چشم، الهی

کز آن قد و بالاست که کارش زده بالا

این خانه صفا یافت از آن شاخه عرعر

وین رشته بها یافت از آن لووی لالا!

پر برف بود دور و برت، ای بلدیه

گل مانده به هر رهگذرت، ای بلدیه

گر چهره خورشید نمایان شود از ابر

سیلاب رسد تا کمرت، ای بلدیه

این چند صباحی که فلک عربده جو بود

شد فاش به مردم هنرت، ای بلدیه

از کوچه ما گاری برزن نبرد یار

یخ بسته مگر پای خرت، ای بلدیه

از بهر خلایق شب و روزند بلایی

خان نائب و سررفتگرت، ای بلدیه

تنها نه من امروز کشم شکوه که رندان

گفتند از این بیشترت، ای بلدیه

گشته در و دیوار بلد پرگل و پرلای

کو خاک که گویم به سرت؟ ای بلدیه!

منبع : روزنامه اعتماد