فضای مجازی؛ بستر جدید قاچاق اعضای بدن در ایران

ناهید زمانی - متاسفانه در سالهای اخیر با وجود گسترش تبلیغات و آموزشهای فراوان برای اهدای عضو در راستای اقدامات خیرخواهانه و نجات زندگی افراد بیمار با سواستفاده برخی اشخاص فرصت‌طلب، تابوی خرید و فروش اعضای بدن کمرنگ‌تر شده و عده‌ای به راحتی اقدام به فروش جسم و معامله زندگی انسانها می‌کنند.

عمل پیوند عضو در ایران پس از کسب اجازه کتبی از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، می‌تواند از اعضای سالم بیماران فوت شده یا بیمارانی که مرگ‌مغزی آنان مسلم باشد، به شرط وصیت بیمار یا موافقت ولی میت جهت پیوند به بیمارانی که ادامه حیاتشان به پیوند عضو بستگی دارد استفاده نمایند. همچنین، سال ۲۰۱۵ شورای عالی پیونداعضا در ایران جراحی پیوند اعضای بدن به اتباع غیرایرانی در هر شرایطی در ایران را ممنوع اعلام کرد، این قانون برای «حفظ حرمت ایرانیان و منافع کشور» وضع شد.

تابناک می‌نویسد: امروزه پیوند اعضا تنها راه ادامه حیات برای بیماران دچار نارسایی قلبی، کبدی، کلیوی و بسیاری از بیماران دیگر است؛ بعضی از اعضای جسد تا ۴۸ ساعت پس از فوت قابل پیوند است و مهم‌ترین عضوی که به درد می‌خورد و طرفدار دارد، پوست است! ظاهراً پیوند پوست هم برای افرادی که دچار آتش‌سوزی شده‌اند یا خانم‌هایی که احساس افتادگی و چین و چروک می‌کنند، جذاب است.

• فعالیت غیرانسانی دلالان در سایت‌های خرید و فروش اعضای بدن

سالهاست دیدن آگهی‌ها و برچسب‌های فروش اعضای بدن و بخصوص کلیه در معابر و خیابانهای پرتردد شهرهای شلوغ به امری عادی تبدیل شده، تصویری که روزی بعید و امری محال بود، امروز بقدری رایج شده که در بالاترین حد از ابراز احساسات مردم با آهی عمیق از کنارش می‌گذرند.

پیش از این برخی افراد فرصت‌طلب و سودجو با اجیر کردن عوامل نفوذی و مستقر کردن آنها در مقابل بیمارستانها و مراکز درمانی اقدام به مشتری‌یابی و با شناسایی افراد نیازمند به صورت پنهانی اقدام به دلالی اعضای بدن افراد می‌کردند.

اما امروز این وضعیت تا جایی پیش رفته که برخی فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، سایتها، گروهها و کانالهایی به منظور خرید و فروش اعضای بدن انسان ایجاد و بصورت علنی فعالیت می‌کنند، سایتهایی که در آنها از خرید و فروش تمامی اعضا و جوارح تا اجاره رحم و... تجارت‌های مختلفی به چشم می‌خورد.

جانت، چند؟

امروزه در دنیا نیاز بیشتری به کلیه احساس می‌شود و ایران تنها کشوری‌ است که در آن دریافت پول برای اهدا کلیه غیرقانونی نیست.

اعضای بدن قیمت ندارد و دلال‌ها براساس مشتری قیمت تعیین می‌کنند و اغلب به دنبال خریداران پولدار هستند همچنین خرید و فروش بعضی از گروه‌های خونی مثلB+ هم گران‌تر است، در چند سال اخیر به علت شیوع سرطان ریه، تقاضا برای این عضو بالا رفته به همین دلیل حتی تا ۶۰میلیون هم خریدار دارد.

قیمت اعضای بدن در بازار آزاد نوسان دارد و ثابت نیست؛ قیمتها از ۲۰ میلیون شروع و گاهی حتی تا بیش از ۱۰۰ میلیون تومان هم بالا می‌رود، این تغییر قیمت به وخامت حال بیمار بستگی دارد بازاری که قیمتش با نزدیکی به مرگ بیشتر می‌شود و در این میان دلالان سود اصلی این معامله را به جیب می‌زنند.

با وجود سختگیری‌های اعمال شده، پررنگ‌تر شدن نقش شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی در زندگی روزمره مردم و تاثیر و گستردگی اطلاع‌رسانی این عرصه باعث شده روش تازه‌ای برای دلالان جسم انسان مهیا شود و این روزها تلگرام و اینستاگرام از جمله پاتوق‌های اصلی سوداگران کلیه شده است و چیزی که هیچ معیاری ندارد قیمت است به گونه‌ای که برای یک کلیه سالم، بین ۲۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان قیمت‌گذاری می‌شود.

اخیراً علی نوبخت، رئیس کمیسیون بهداشت مجلس شورای اسلامی در نامه‌ای به دادستان تهران، خواستار برخورد قانونی با یک سایت خرید و فروش کلیه شده است.

در این ‌نامه آمده است: این حرکت آثار زیانباری در داخل و در روابط بین‌الملل داشته است.

در انتهای نامه نوبخت هم تصریح شده است: دستور فرمایید اقدام قانونی عاجل برای رسیدگی به موضوع، اعمال و نتیجه به این کمیسیون منعکس شود.

• قاچاق انسان در پوشش اقدام خیر و حمایتی

متاسفانه آمار بالای تصادفات جرحی، کشورمان را نیازمندتر از دیگر کشورها به امر اهدا عضو نشان می‌دهد و با وجود ممنوعیت خرید و فروش اعضای بدن در ایران، بازار این معاملات از چند دهه قبل تاکنون به شدت داغ شده و واکنش قانونی و نظارتی جدی به دنبال نداشته است.

کتایون نجفی‌زاده، رئیس اداره پیوند وزارت بهداشت قبلا به خبرگزاری ایلنا گفته بود که وزارت بهداشت فقط و فقط به انجمن‌های حمایت از بیماران پیوندی اجازه فعالیت در حوزه پیوند کلیه را داده است و دیگر فعالیت‌های این حوزه غیرقانونی است.

رئیس اداره پیوند و بیماری‌های خاص وزارت بهداشت با اشاره به سرعت رشد بیماری نارسایی مزمن کلیه اظهار کرد: سرعت رشد ابتلا به نارسایی‌های مزمن کلیوی در ایران بالاتر از آمار ۶ درصدی دنیا و حدود ۷ درصد است، همچنین سالانه حدود ۵/۷ درصد به بیماران دیالیزی و ۶ درصد نیز به تعداد بیماران دیالیز صفاقی در کشور افزوده می‌شود.

روایت تلخ نیازمندان به دریافت عضو و گه‌گاه، تأکید بر ضرورت ترویج فرهنگ اهدای عضو طی سالهای اخیر با فعالیت تشکلهای خیریه برجسته شده اما هنوز موفق نشده مانع اقدامات غیرقانونی فروش عضو بدن انسان سالم در کشور شود.

بازاریابی کلیه اعضای بدن تحت عنوان حمایت از نیازمندان و با پوشش تامین مشکلات مالی توجیه می‌شود در حالیکه حقیقت این مساله قاچاق اعضای بدن است.

ضعف آموزش و تشویق مردم به اهدای عضو که با توجه به مسائل گوناگون از جمله آمار بالای تصادفات جرحی، ضعف نظارت و مقابله با بازار خرید و فروش اعضا عرصه را برای فرصت طلبان باز گذاشته است.

• بازار پررونق جسم انسان / جوانان نیازمندترند

جسد انسان پس از مرگ بازاری چند میلیارد دلاری در جهان دارد، ستون فقرات، دست، ساعد و شانه، قلب، قرنیه، کلیه، سر سالم و دست نخورده، مغز، زانو، تاندون از جمله اندام‌هایی است که برای مقاصد پزشکی و تحقیقاتی مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما طی دهه‌های اخیر درصد بالای تقاضا برای اعضای بدن انسان نسبت به عرضه این نیاز را به تجارتی زیرزمینی و کثیف تبدیل کرده است.

به گفته دکتر فرحناز صادق بیگی، رئیس مرکز واحد فراهم‌آوری اعضای بیمارستان دکتر مسیح دانشوری، تنها مورد امکان‌پذیر اهدای عضو از طریق افراد زنده پیوند کلیه است و تبادل پولی بصورت خرید یا فروش عضو از نظر قانونی در کشور تحت نظارت انجمن حمایت از بیماران کلیوی انجام می‌گیرد، اما برخی خرید و فروش کلیه بصورت آزاد و خارج از اطلاع انجمن نیز صورت می پذیرد و مبلغی که میان فرد اهداکننده و گیرنده عضو رد و بدل می شود بیشتر ازمبلغی که انجمن حمایت از بیماران کلیوی به عنوان مبلغ این هدیه در نظر گرفته است.

از نوشته‌های دیواری فروش کلیه که اتفاقا این روزها افزایش یافته، تا انتشار آگهی در فضای مجازی نشان از روزگار سخت و غم و رنج گران فروشندگان اعضای بدن دارد.

آمارها بیانگر این است که سالانه صدها نفر در کشور زیرنظر انجمن حمایت از بیماران کلیوی و یا بطور مستقل در بازار آزاد به‌طور توافقی بین طرفین اقدام به خرید و فروش کلیه می‌کنند و امیدوارند شاید از این راه بتوانند بخشی از مشکلات ریز و درشت زندگی خود را حتی به قیمت ناقص شدن و بیماری تا پایان عمر رفع کنند.

متاسفانه در این بازار سیاه بیشتر فروشندگان را قشر جوان اغلب مابین سنین ۲۰ تا ۳۰ سال تشکیل می‌دهد، که به دلیل فشار مالی مجبور می‌شوند حساس‌ترین قسمتهای بدن خود را بفروشند، که البته تعداد قابل توجهی از این آمار هم دختران جوان هستند.

در مجموع فروش اعضا به طور کلی برای فرد خریدار مفید و برای فرد فروشنده با توجه به شرایط بهداشت و تغذیه مضر است و معلوم نیست این تعداد جوان با بدن ناقص چطور در برابر مشکلات و بیماریهای روز افزون زندگی امروزی تاب خواهند آورد.

• ضرورت ارائه لایحه یا طرحی برای ساماندهی وضعیت پیوند عضو

دکتر مسعود پزشکیان، نایب رئیس اول مجلس چندی پیش در گفتگو با خانه ملت با تاکید بر غیرقانونی بودن خرید و فروش اعضای بدن، گفت: مراکز مربوط به پیوند به صورت رسمی نمی‌توانند قیمتی برای فروش عضو بدن اعلام کنند.

وی درخصوص قوانین حمایتی در زمینه پیوند عضو، گفت: قانونی در رابطه با خرید اعضای بدن انسان وجود ندارد، در حقیقت قانون، خرید و فروش اعضای بدن را منع کرده بطوریکه افراد نمی‌توانند این کار را انجام دهند و افراد نیازمند به پیوند عضو از خویشان، دوستان، آشنایان و داوطلبان این نیاز را تامین می‌کنند.

پزشکیان از غیررسمی بودن قیمت‌های اعلام شده برای فروش اعضای بدن همچون کلیه خبر داد و افزود: مراکز و نهادهای مرتبط با پیوند به صورت رسمی نمی‌توانند قیمتی برای فروش کلیه یا هر عضو دیگر بدن اعلام کنند، در قانون اهدا نیز مبلغی تعیین نشده و این امر تحت عنوان هدیه تلقی می‌شود.

عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس با انتقاد از فروش کلیه یا هر عضو دیگری از بدن برای ادامه زندگی و تامین احتیاجات اولیه، گفت: این نوع دیدگاه به لحاظ اخلاقی، اعتقادی و مدنی قابل قبول نیست هرچند برخی این نظر را منطقی قلمداد ‌می‌کنند.

نایب رئیس مجلس، خرید و فروش اعضای بدن توسط مافیا را محکوم کرد و گفت: این روش از ریشه اشتباه است در واقع طرح این موضوعات با تاکید حکم شرعی درست نیست، از این رو بهتر است لایحه یا طرحی برای ساماندهی وضعیت پیوند عضو ارائه شود.

• خرید و فروش عضو بدن انسان در شریعت و اسلام

با پیشرفت‌های علم پزشکی بسیاری از بیماری‌ها از طریق پیوند عضو قابل درمان است. اما سؤال این است که آیا می‌توانیم برای عضوی که به منظور پیوند به فرد دیگری داده‌ایم وجهی را دریافت کنیم؟ آیا اصلاً می‌توانیم هر عضوی را که دلمان خواست برای پیوند بفروشیم؟

امام خمینی (ره) و آیت‌الله بهجت خرید و فروش خون را مجاز دانسته‌اند و آورده‌اند: خرید و فروش عین نجسی که بتوان از آن استفاده حلال کرد جایز است مثلاً خرید و فروش خون برای نجات مجروحان و بیماران.

در فتوای آیت‌الله هادوی تهرانی آمده: فروش عضو در صورتی که ضرر قابل توجهی به بدن نزند با یک غرض عقلایی مثل نجات کسی از مرگ اشکالی ندارد ولی بهتر است که به دلیل فشارهای اقتصادی از انجام این کار اجتناب کنید.

آیت‌الله میرزا جواد تبریزی می گوید: فروش اعضای بدن جایز نیست و عمل آن نیز اشکال دارد و بر فرض وقوع عمل صاحب عضو جدا شده می‌تواند پولی بگیرد و از عضو مذکور رفع ید کند.

• راه چاره چیست؟

دکتر فرحناز صادق بیگی، رئیس مرکز واحد فراهم‌آوری اعضای بیمارستان دکتر مسیح دانشوری، در گفتو با رسانه‌ها درباره چگونگی اهدای قانونی کلیه و سایر اعضای بدن در ایران گفت: بیماران نیازمند پیوند عضو از دو مسیر (اهدا از طریق افراد زنده مانند کلیه و یا قسمتی از کبد که معمولا از والدین به اطفال اهدا می‌گردد) و (اهدای عضو در موارد مرگ مغزی) عضو مورد نیاز را دریافت می‌کنند، نکته حائز اهمیت این است که هیچگونه تبادل مالی شامل پیوند عضو در موارد مرگ مغزی انجام نمی‌شود.

صادق بیگی با بیان اینکه فروش کلیه به صورت آزاد و بدون نظارت انجمن و مراکز مربوطه کاملا غیرقانونی است توضیح داد: این اقدام توسط افرادی که می‌خواهند مبلغی بیش از نرخ تعیین شده توسط انجمن دریافت و یا زودتر از نوبتی که انجمن تعیین کرده کلیه دریافت نمایند از طریق بازار آزاد انجام می‌شود.

رئیس واحد فراهم‌آوری اعضای دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه وزارت بهداشت اقدامات بسیاری را در راستای مبارزه با این قبیل فعالیتهای غیرقانونی آغاز کرده، گفت: راه مقابله با این مسئله ورود با روش درست و مناسب است، اهدای عضو از طریق مرگ مغزی تنها چند سال است که در ایران مرسوم شده ، اما با این وجود رشد بسیار خوبی دارد. اکنون ۵۰ درصد از پیوندهای کلیه در ایران از طریق موارد مرگ مغزی انجام می‌گیرد اما تا همین ۱۰ سال پیش تنها راهی که یک بیمار کلیوی می‌توانست از عضو سالم برخوردار شود از طریق افراد زنده بود.

حالا با افزایش تبلیغات، آموزش و فرهنگسازی برای اهدای عضو از بیمار مرگ مغزی، روند رو به رشد اهدا از این بیماران را در کشور شاهد هستیم که با کمی تلاش بیشتر در این راستا همه گیر شدن این فرهنگ خداپسند و انسان‌دوستانه را شاهد خواهیم بود که در پی آن آمار خرید و فروش عضو انسان سالم پایین آمده، شاهد کاهش تدریجی و برچیدن بساط خرید و فروش عضو خواهیم بود و به نوعی حرمت انسانی حفظ خواهد شد.

۴۶