راه‌های ایران در قبضه انگلیس

سربازان آمریکایی و ارتکاب سرقت در اصفهان

سند:

وزارت کشور

تاریخ 25/3/1323

شماره 2284-224

استانداری استان دهم-اصفهان

طبق گزارش کلانتری بخش 3 روز 21/1/1323 حاجی مهدی زرگر که محل کسب او در بازار زرگرها می‌باشد، به کلانتری مزبور مراجعه و دادخواهی نموده چهارنفر سرباز آمریکایی درب مغازه او رفته، یک عدد بیست دلاری طلا که سه هزار ریال قیمت داشته به عنوان خرید از او گرفته، دست به دست یکدیگر داده، بدون آنکه قیمت آن را بدهند، از بازار خارج شده، در تعقیب آنان رفته تا در خیابان چهارباغ به یکنفر دژبان نیروی متفقین تصادف، قضیه را اظهار داشته. دژبان آمریکایی هم گفته فعلا این چهار نفر مست می‌باشند. فردا عین بیست دلاری یا قیمت آن گرفته، به شما تسلیم خواهند شد. در نتیجه تحقیقات، حاجی نامبرده اظهار داشته سربازان به اراک رفته و تلگراف شده که از آنان بازجویی نموده، دلار را یا بهای آن را بفرستند و تا کنون فرستاده نشده و مشارالیه به دادخصواهی خود باقی است...

رئیس شهربانی اصفهان -پاسیار 1 مختاری ۶۹

یک جنگ تمام عیار اقتصادی

در واقع‌اشغالگران ایران، علاوه بر در اختیار گرفتن و زیر چکمه بردن خاک ایران، تمامی ابزار و گلوگاههای اقتصادی این کشور را تصرف کرده و برآن چنگ انداختند، از راه‌ها و جاده‌ها و فرودگاهها گرفته تا کارخانه‌ها و مزارع تا مراکز نظامی و انتظامی و تا انبارها و ذخایر مختل غذایی و کالایی. این یک جنگ تمام عیار اقتصادی بود برای تخریب زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی ایران.

نسرین نگاهبان، کارشناس تاریخ معاصر، درباره یکی از بهره‌کشی‌های ‌اشغالگران از اقتصاد و امکانات مادی کشورمان به راه‌ها و جاده‌ها و مسیرهای مواصلاتی به خصوص راه آهن‌اشاره کرده و می‌گوید:

... دیگر بهره‌برداری اقتصادی که از کشور ما شد، در رابطه با راه‌های کشور بود، چه راه آهن و چه راه‌های شوسه. راه‌های شوسه مهمترین راه‌هایی بود که بندر بوشهر، شیراز، اصفهان، تهران و بندر انزلی را به هم وصل می‌کرد که این راه به نام پرشین کوریدور یا کوریدور فارس نامیده می‌شد. راهی بود که از طریق آن متفقین کمک‌هایی را برای شوروی ارسال می‌کردند. طریق دیگر کمک رسانی به کشور شوروی، استفاده از راه آهن بود. راه آهن متحمل خسارات و زیان‌های خیلی زیادی شد. مقدار تناژ بسیار زیادی کمک‌های دولت‌های متفقین از طریق راه آهن به شوروی صادر شد...۷۰

بر روی جاده‌هایی به طول 27 هزار کیلومتر، قسمت اعظم کمک‌های متفقین به شوروی حمل شد. در مدتی کمتر از 4 سال جمعا بیش از 5 میلیون تن کالا از طریق جاده‌های شوسه ایران به شوروی حمل شد. حمل و نقل این مقدار عظیم کالا بر روی جاده‌های ایران، مشکل ترافیک را به جایی رسانید که دولت‌های‌ اشغالگر مجبور شدند با امضای یک توافقنامه، برنامه‌ای برای استفاده از راه‌های شوسه تنظیم کنند که طبق آن، هرکدام فقط در ساعات معینی از شبانه روز می‌توانستند از جاده‌ها استفاده کنند.

براساس ماده 3 بند ب قرارداد 29 ژانویه 1942 برابر با 9 بهمن 1320، متفقین تمامی وسائل حمل و نقل خصوصی، دولتی و نظامی ایران را به تصرف خود درآورده بودند. آنها تمامی کامیون‌های موجود،‌تانکرهای نفتکش، اتوبوس‌های مسافری و حتی اتوبوس‌های خطوط شهری را نیز متصرف شدند. تعداد کامیون‌های غیر ارتشی متصرفی متفقین به 3000 دستگاه می‌رسید.

این تصرف وسائل نقلیه و نیز ترافیک شدید جاده ای، اثری غیرقابل جبران بر اقتصاد ایران برجای گذاشت. سیستم حمل و نقل کالا و مواد مصرفی و غذا در سطح کشور به کلی از هم پاشید و گرانی و قحطی را گسترش داد. این موضوع اثر زیادی بر حمل گندم داشت. در برخی نقاط گندم آماده حمل بود ولی خرابی راه‌های ماشین رو مانع حمل آنها به نقاط قحطی زده می‌شد.

متفقین شبکه راه آهن ایران را در اختیار خود گرفتند و با نیمی از کامیون‌های عمومی و تحت مالکیت خصوصی، قرارداد بستند که به این طریق بیش از 75 درصد شبکه توزیع موارد غذایی را در ایران در حین برداشت محصول سال 1320 از بین بردند.

در تلگرامی که در این زمینه از تبریز به نخست وزیر ارسال شده است، می‌خوانیم غلات موجود در شعبه‌های اداره غله این شهر با خطر شپش مواجه است و به علت تعهد دولت در واگذاری وسایل حمل و نقل به متفقین و نبود وسیله‌ای برای حمل آنها به نقاط دیگر، در حال از بین رفتن است.

سر ریدر بولارد، سفیر انگلیس در ایران در خاطراتش تحت عنوان «سفر به تهران» می‌نویسد:

... قوای متفقین چندی پس از پایان فصل برداشت غله، ایران را‌اشغال کردند و بسیاری از تولید کنندگان گندم فرصت را غنیمت شمرده و از عرضه محصول خود امتناع کردند. حکومت جدید نیز به جای افزایش سریع نرخ دولتی خرید گندم، کار را به دفع الوقت گذراند و نتیجه این سهل انگاری، آن شد که تقریبا فقط مقدار اندکی گندم از مهم‌ترین مراکز تولید‌کننده آن در آذربایجان به تهران رسید...۷۱

حتی در ماجرای احتکار مواد غذایی نیز می‌توان رد پای انگلستان را مشاهده کرد. پیتر آوری مورخ انگلیسی می‌نویسد:

... بدون شک محتکران مواد غذایی در ایران وجود داشتند و بسیاری از آنها، همانگونه که بعدها افشاء شد، عوامل فروش بریتانیا بودند. از این رو در موقعیتی قوی قرار داشتند...۷۲

سجاد راعی، محقق و کارشناس اسناد تاریخی درمورد این بخش از تجاوز متفقین به کشور ایران وحقوق ایرانی‌ها می‌گوید:

«...موضوع دیگری که مربوط به مداخله انگلیسی‌ها می‌شود، مداخله در امور راه‌ها، راه آهن و فرودگاههاست. یعنی مهمترین موضوعی که انگلیسی‌ها را به ایران کشاند و مجبور شدند ایران را ‌اشغال کنند، شاه ایران را تبعید کنند، حکومت را عوض کنند و ایران را در‌اشغال خودشان داشته باشند در وهله اول راه‌های ایران بود تا از این طریق بتوانند برای ارسال سلاح، مهمات و تدارکات به جبهه شوروی اقدام کنند. آنها از دولت ایران خواستند کنترل راه آهن که مهمترین راه مورد استفاده متفقین بود را در اختیار نیروهای انگلیسی قرار دهد... در گزارش‌های رسمی خود متفقین آمده است که 5 میلیون تن کالا و تدارکات و سلاح از راه ایران به جبهه شوروی حمل شد. این کار ضمن اینکه راه‌های ایران را تخریب کرد، هزینه زیادی هم بر دولت ایران تحمیل کرد...۷۳

مسعود کوهستانی نژاد، پژوهشگر تاریخ معاصر مهمترین سوءاستفاده ارتش های‌اشغالگر از راه‌های مواصلاتی و ارتباطی ایران را درمورد راه آهن می‌داند. وی می‌گوید:

«... از پول مالیاتی که بر قند و شکرمان بسته بودند و از پول‌های دیگر ملت، یک راه آهنی درست کردند با ظرفیتی بسیار محدود. یک طرفش جنوب و منتهی الیه شمال غرب خلیج‌فارس بود و یک طرفش بندر شاه یا بندر ترکمن امروز. قرار بود خطی هم به تبریز امتداد پیدا کرده و به ترکیه برسد. طبیعی است که این یک خط‌آهن، ظرفیت چندانی نداشته باشد. پل ورسک که بخشی از این خط آهن را متصل می‌کرد، با صدها معضل ساخته شده بود و آماده برای استفاده تجاری و برای رونق اقتصادی مملکت بود. اما این خط آهن را برای چه کاری استفاده کردند؟ برای حمل میلیون‌ها تن کالا که نمی‌دانستند چیست، از جنوب و از کشتی‌هایی که از انگلیس و آمریکا می‌آمدند، بارگیری شده و می‌رفت به طرف شوروی...»۷۴