چگونه به قرارداد اجتماعی دست یابیم؟ / دکتر محمود سریع‌ القلم

محمود سریع‌القلم استاد دانشگاه شهید بهشتی در روزنامه دنیای اقتصاد نوشت:

منظور از قرارداد اجتماعی، یک چارچوب فکری- فلسفی پایدار میان دولت، حاکمیت، گروه‌های مرجع و عامه مردم پیرامون موارد زیر است:

چگونه به قرارداد اجتماعی دست یابیم؟

۱- تعاریف کلیدی (حقوق شهروندی، عدالت و حکمرانی خوب)؛

۲- روش‌ها و فرآیندهای تحقق پیشرفت و توسعه؛

۳- اولویت‌‌های کشور.

با توجه به وضعیت اجتماعی و اقتصادی زمان، ژان ژاک روسو چنین چارچوبی را در آوریل سال ۱۷۶۲ میلادی (فروردین ۱۱۴۱ شمسی) مطرح کرد. او در این کتاب قطور به طیفی از تعاریف فلسفی، رابطه میان دولت و ملت، حکمرانی منطقی، طبیعت بشر و حیات معقول می‌پردازد. روسو با این دید، قرارداد اجتماعی را نوشت که چگونه می‌توان سیاست پادشاهان و اغنیا در پاریس را به نفع عامه مردم تغییر داد.

او با اصلاح فکر و اندیشه شروع کرد. ژان ژاک روسو که در ۷ تیر ۱۰۹۱ شمسی (۲۸ ژوئن ۱۷۱۲) در ژنو به‌دنیا آمد، پس از ۹ روز مادرش را از دست داد. پدرش در ۱۰ سالگی، او را ترک کرد. او زندگی پر از فراز و نشیبی را به‌عنوان خدمتکار، منشی و معلم آغاز کرد. هنگامی که سفیر فرانسه در شهر ونیز، بعد از یک‌سال منشی‌گری، پولی به او نداد و استمداد او از وزارت خارجه فرانسه به جایی نرسید، به تدریج با معنای عدالت و بی‌عدالتی آشنا شد. سختی‌‌های زندگی در او خلاقیت‌‌های فلسفی ایجاد کرد و به طرح سوالات اساسی زندگی پرداخت. هنگامی که کتاب قرارداد اجتماعی او چاپ شد، پارلمان و دولت و روشنفکران به او تاختند. در به در شد و مدتی در Motiers (شهری در غرب سوئیس نزدیک برن) زندگی کرد. وقتی خانه او را سنگ‌باران کردند، نزد دیوید هیوم در انگلستان رفت. بالاخره به شرطی که کتاب ننویسد در سال۱۷۷۰ میلادی (۱۱۴۹) اجازه پیدا کرد به پاریس برگردد. پس از هشت سال انزوا و بیماری، در ۱۱ تیر ۱۱۵۷ (دوم ژوئیه ۱۷۷۸) در شهر Ermenonville نزدیک پاریس درگذشت. در اواخر قرن ۱۸ و در قرن ۱۹، کتاب قرارداد اجتماعی روسو در کل قاره سبز و شمال آمریکا منشأ مدنیت، قانون‌‌گرایی و سیستم‌های پاسخگو شد.

مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاست خارجی، بسیاری را در جامعه به فکر واداشته است. چگونه می‌‌توانیم به ثبات برسیم و آینده بهتری داشته باشیم؟ تجربه علمی و میدانی این نویسنده از صحنه بین‌المللی این است که ثبات و آینده‌‌ای بهتر، در دو واژه اندیشه و دانش، خلاصه می‌شود. تا چه میزان خارج از عادات و کلیشه‌‌های موجود، فکر می‌کنیم و تا چه میزان با دانش زندگی می‌کنیم؟ برای تحقق این دو امر، تا چه میزان با جهان امروز، رابطه فکری داریم؟

فقط به یک مورد توجه بفرمایید. چرا بیل گیتس بنیان‌گذار شرکت مایکروسافت، مدیرعامل شرکت را، ساتیا نادلا که هندی است منصوب کرده است؟ (حقوق و مزایا در سال ۲۰۱۷، حدود ۲۰ میلیون دلار). کدام دانش‌ها و اندیشه‌ها پشتوانه این انتصاب است؟ چرا یک بنگاه خصوصی ایرانی نمی‌‌تواند مدیر عامل هندی منصوب کند؟ چرا شرکت اوبر که ۴ میلیون راننده در سطح جهانی را به کار گمارده، یک رئیس شرکت ایرانی‌الاصل (دارا خسروشاهی) را منصوب می‌کند؟ آنها با چه فرآیندی به این امنیت روانی و امنیت حقوقی دست می‌یابند؟

وقتی اندیشه و دانش تبدیل به قواعد و سیستم مدیریتی شد، این اتفاقات صورت می‌گیرد. اندیشه و دانش سازنده و مثبت نباید در سخنرانی و کتاب محصور شود، بلکه نیازمند ورود به مرحله بعدی سیستم ‌سازی و قاعده‌سازی است. اوبر و مایکروسافت می‌گویند توانایی بالاتر از ملیت است. این یک اندیشه است. بعد ده‌ها سیستم طراحی می‌شود تا آن فرد هندی یا ایرانی در قالب قانون، مقررات و آیین‌نامه عمل کند. به این صورت افراد خود را با سیستم و قاعده انطباق می‌دهند. با قاعده‌‌مندی، بنگاه‌ها و دولت‌ها توانایی، مهارت و استعدادها را به سوی خود جلب می‌کنند. هنگامی که صدها و هزاران نوع قاعده میان مردم، بنگاه‌ها، دولت و حاکمیت ایجاد می‌شود و دائما درحال اصلاح و بهبود است، قرارداد اجتماعی متولد شده و عمل می‌کند.

قاعده، فکر، اندیشه و دانش بهترین مکانیزم برای چسباندن مردم، گروه‌های مرجع و دولت به یکدیگر است. وقتی فکرها به هم نزدیک شد، سطح هماهنگی در عمل نیز به شدت افزایش پیدا می‌کند. قواعد مشترک فکری زمینه ‌ساز قواعد مشترک رفتاری می‌شود و این بنیان قرارداد اجتماعی است: اشتراک فکری. اگر در روش رانندگی، استفاده از عابر بانک، متد ثروتمند شدن، ماهیت اقتصاد بین‌‌الملل، آداب زندگی در یک ساختمان، روش انتقاد از دولت و هزاران مورد دیگر به اشتراک برسیم، فکر و عمل خود را در یک قرارداد اجتماعی بنا کرده‌‌ایم.

اما دستیابی به قرارداد اجتماعی به هیچ‌وجه سهل نیست. اگر بود، وضعیت کشورهای درحال توسعه این‌گونه نبود. بسیار فکر، یادگیری، مدنیت رفتاری و تمرین می‌‌طلبد. در نظر داشته باشیم که قرارداد اجتماعی عمدتا با مشارکت میان حکمرانان از یک طرف و به‌ویژه گروه‌های مرجع از طرف دیگر به‌دست می‌آید و در عین حال مصلحت و منافع عامه را مبنای تفاهم و توافق قرار می‌دهد. در میان اصول دیگر، ۱۰ اصل برای شکل‌گیری قرارداد اجتماعی در زیر آورده می‌شود:

۱- هر انسانی اقیانوسی از مهارت است. او باید فرصت یابد تا پتانسیل خود را متبلور سازد؛

۲- متفاوت بودن در فکر و سلیقه، حق انسان‌ها است؛

۳- ریشه عدالت در یک جامعه، در شفافیت است؛

۴- تمایلات فکری اکثریت جامعه، ملاک و بنیان قرارداد اجتماعی است؛

۵- تجربه بشری در دسترس‌ترین منبع برای دستیابی به قرارداد اجتماعی است؛

۶- تولید ثروت مهم‌ترین اولویت هر کشور در منظومه عملی جهان فعلی است؛

۷- مانند مهندسی، پزشکی، معماری و ده‌ها مهارت دیگر، خوب حکمرانی کردن یک تخصص است؛

۸- قائل شدن به کثرت ‌گرایی، شرط تحقق قرارداد اجتماعی است؛

۹- دستیابی به قرارداد اجتماعی نیازمند یاد گرفتن روش‌های اجماع ‌سازی و کار جمعی است؛

۱۰- زندگی در این دنیا، یک امر جدی است.

اگر تا به‌حال فرصت نکرده‌‌اید، وقت بگذارید و کتاب قرارداد اجتماعی ژان ژاک روسو را بخوانید. متوجه خواهید شد او با محدودیت‌ها و فشارهای آن زمان، چقدر زحمت کشیده است. شاید حتی بتوان قرارداد اجتماعی منتهی به انتصاب نادلا و خسروشاهی را در نهایت به او منتسب کرد.